شمس الدین محمدبن دانیال بن یوسف خزاعی موصلی (710-647ق/1310-1249م)، مشهور به «حکیم بن دانیال»، چشم پزشک و شاعر و ادیب است.

نام پدرش را خلیل بن دانیال نوشته اند. در میان آثار او مطلبی دال بر مهارت او در حکمت، یافت نمی شود و سبب اشتهارش به حکیم، به همراه تکریم و احترام بسیار، احتمالا اشتغال وی به طبابت بوده است.

ابن دانیال در موصل به دنیا آمد و در زمان سلطنت ملک ظاهر بیبرس بندقداری به مصر مهاجرت کرد. عثمان بن سعید فهری شاعر، معروف به ابن لولو، استاد وی در زمینه ادبیات بود. ابن دانیال در محله ای در باب الفتوح قاهره، به چشم پزشکی اشتغال داشت و در ضمن آن به امرا و ملوک نیز خدمت می کرد و با آنها ارتباط داشت؛ چنان که گفته اند از دیوان امیر سیف الدین سلار مستمری دریافت می کرد و قبل از به سلطنت رسیدن ملک اشرف وی را در سفرها همراهی می کرد، اما مشخص نیست که وی در مقام طبیب به امرا و ملوک خدمت می کرده یا در مقامی دیگر.

ابن دانیال سرانجام در قاهره درگذشت. وی فردی نکته سنج، بذله گو، حاضر جواب و صاحب دیدگاهی انتقادی به حوادث سیاسی و اجتماعی زمان خود بود. این امر در اشعار و حکایات نقل شده از او مشهور است. این آثار را می توان انعکاس گوشه ای از تاریخ اجتماعی مصر آن عصر دانست. شیوه زندگی، پیشه طبابت و شخصیت او نشان دهنده پویایی و بینش عمیق وی درباره واقعیت های محیطش است.

شاید بتوان میان ابن دانیال در مصر و عبید زاکانی در ایران، که تقریبا هم روزگارند، شباهت هایی یافت؛ بویژه آن که شرایط سیاسی- اجتماعی هر دو جامعه در آن روزگار، تا حدودی، همسان است. این همسانی را می توان در لحن طنزآلود اشعار و مضامین و الفاظ مندرج در آثار ادبی هر دو شاعر دید.

ابن دانیال مقاصد خود را از طریق آثارش و بیشتر به نظم بیان می کرد.

٭ به نقل از کتاب «تقویم تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلام و ایران»