سرزمین ایران از دیرباز وطن مردمی از اقوام و مذاهب گوناگون بوده است که در طول تاریخ تجربه های مشترک تلخ و شیرین بسیاری را از سر گذرانده اند. حافظه مشترک و مبارزات ملی و مناسبات درهم تنیده اجتماعی و فرهنگی و انسانی در طول زمان از آنها ملتی ساخته است که امروز به نام ملت ایران در کره خاکی شناخته می شوند. اما همچنان که در میان یک خانواده میان اعضا و ساکنان خانه نظریات و سلیقه های گوناگونی هست و با حفظ کیان خانواده هرکدام با نگاه خاص خود به مسائل می نگرند در میان یک ملت نیز طبیعی است اقوام و مذاهب و نحله های گوناگون هرکدام نظریات و رویکردهای متفاوتی داشته باشند. از جمله مسائل مورد بحث و جدل تاریخ گذشته و سرگذشت این اقوام و نحله هاست.

روشن است که برای روشن شدن این مساله نیازی به کشمکش و منازعه نیست، کاری است که با تحقیق و پژوهش علمی واقعیت برملامی شود. از این دست پژوهش ها کاری است که دکتر عنایت الله رضا درباره تاریخ و پیشینه آذربایجان و قفقاز کرده است. او که از دهه های 40 و 50 در مورد این مساله شروع به مطالعه کرده است، در کتابی که نگارش آن در سال 1360 پایان یافته نتیجه مطالعات خود را تدوین کرده است.

این کتاب با نام «آذربایجان و اران» توسط نشر هزار منتشر شده و برای محققان این موضوع منبع قابل توجهی است. نویسنده در واکنش به رویکرد حزب مساوات در قفقاز که در سال 1918 جمهوری آذربایجان را تاسیس کردند به این مساله پرداخته است. این حزب که سودای تشکیل یک امپراتوری مانند حکومت عثمانی را داشت چندی بعد با استقرار دولت شوروی از تب و تاب افتاد. اما دکتر رضا را به این صرافت انداخت که درباره مساله آذربایجان و نحوه ورود ترکان به غرب و ریشه های تاریخی تشکیل آذربایجان و مسائل پیرامونی آن دست به کار تحقیق شود. در این کتاب بحث هایی نیز درباره تیره و زبان مردم قفقاز و آذربایجان آمده و نیز با نقل نظریات دیگر در این زمینه مجموعه ای از دیدگاه های مختلف پیرامون این مساله را به خواننده عرضه می کند.