ابوالحسن علی بن ابی سعید عبدالرحمان بن احمد ابن یونس صدفی، معروف به «ابن یونس»، ریاضیدان و منجم بزرگ مصری در قرن چهارم هجری قمری است.

از تاریخ تولد و دوران زندگی وی اطلاع چندانی نداریم ولی اتفاق مهمی که در جوانی وی رخ داد، فتح مصر در 359 ق به دست فاطمیان و بنای شهر قاهره بود. در هنگام خلافت العزیز بالله فاطمی، (حکومت: 365-386ق) رصدهایی انجام داد و در زمان حکومت پسر العزیز، الحاکم با مرلله، به فرمان او، به تکرار آن رصدها پرداخت و تا 394ق به این کار ادامه داد. در آثاری که از او به جا مانده کمتر به ابزار نجومی ای که استفاده کرده اشاره کرده است. مثلا هنگامی که عرض جغرافیایی فسطاط و میزان اختلاف صفحه دایرة البروج از استوای سماوی را از روی ارتفاع خورشید در دو انقلاب تابستانی و زمستانی به دست آورده فقط گفته است که از ابزاری که خلیفه العزیز و الحاکم در اختیارش قرار می دادند، استفاده کرده و این که ابزار برحسب دقیقه قوس درجه بندی شده است. این احتمال وجود دارد که این وسیله یک حلقه نصف النهاری بزرگ بوده باشد. همچنین، آنطور که خود اشاره کرده در رصد های بزرگش از اسطرلاب و یک شاخص استفاده کرده است.

افزون برگفته های ابن یونس، ابن حماد تاریخ نویس قرن ششم هجری نیز از ابزاری مسی به قطر سه ذرع (تقریبا نزدیک یک متر)، شبیه اسطرلاب نام برده که یکی از معاصران وی آن را دیده بود. این وسیله را مربوط به دوره الحاکم دانسته اند. همچنین سلطان الاشرف یمنی منجم قرن هفتم هجری نیز در نوشته های خویش آورده است که حاکم العزیز بالله فاطمی، ذات الحلقی شامل نه حلقه داشت و وزن هر حلقه آن به دو هزار رطل می رسید و بزرگی آنها به اندازه ای بود که مردی سوار بر اسب می توانست وارد آن شود. یکی از مکان هایی که ابن یونس در آنجا به رصد می پرداخت خانه حاکم در تپه مقطم مشرف بر قاهره بود که ابزار و آلات نجومی هم داشت. همچنین مسجد ابی نصر مغربی در قرافه و خانه جد بزرگش یونس در فسطاط از دیگر مکان های رصدی وی بودند.

٭ به نقل از کتاب

«تقویم تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلام و ایران»