ابوعبدالله محمدبن جابر بن سنان رقی حرانی صابی منجم و ریاضیدان قرن سوم هجری قمری است.

تاریخ دقیق تولد بتانی معلوم نیست و از روی اولین تاریخ رصد او که در سال 264ق انجام شده، تاریخ تولد او را 244ق تخمین زده اند. وی در حران، شهری در شمال غربی بین النهرین یا نزدیکی آن به دنیا آمد و به همین سبب او را حرانی نامیده اند. ظاهرا فقط ابن ندیم در الفهرست از او با نسبت رقی یاد کرده است، شاید به این علت که وی بیشتر عمر خود را در شهر رقه، واقع در ساحل چپ رود فرات، گذرانده بود و در همان جا به رصد می پرداخت. نسبت صابی نیز نشان می دهد که اجداد وی از پیروان آئین صابی بوده اند، اما از نام و لقب او می توان دریافت که خود وی مسلمان بود. نسبت بتانی معلوم نیست به چه علتی به وی داده شده است.

نام پدر وی، جابربن سنان حرانی، در الفهرست آمده است. او سازنده ابزار نجومی بود و تاثیر او در فرزند، موجب علاقه مندی بتانی به نجوم شد. بتانی در اواخر عمر به همراه بنی زیات از مردم رقه که می گویند از فرزندان شاعر و وزیر معروف عبدالملک بن ابان الزیات بودند، برای دادخواهی به بغداد رفت و در هنگام بازگشت در 317ق در قصرالجص، واقع در کناره رود دجله و نزدیک سامرا، درگذشت.

بتانی از رصدگران و منجمان مشهور بود و رصدهای دقیق بسیاری را از 264 تا 306ق انجام داد و اندازه گیری های نجومی دقیقی ابداع کرد. وی آهنگ تقدیم اعتدالین را 5/54 ثانیه قوسی در یک سال یا یک درجه در 66 سال به دست آورد که از مقدار امروزی 4/3 ثانیه قوسی در سال بیشتر است. مقدار کلی میل خورشید را 35و°23 اندازه گیری کرد که دقیقا برابر با مقدار امروزی است.

٭ به نقل از کتاب

<تقویم تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلام و ایران>