والتر هینتس، نویسنده و پژوهشگر آلمانی معتقد است که حکومت صفوی نخستین تجربه دولت ملی در ایران به شمار می رود، با این وجود به نظر می رسد می بایست با نگاهی واقع بینانه این تجربه را نه در قرون 16 میلادی بلکه در آغازه های همین سده خورشیدی (1304) جست وجو کرد. صفویان دولت ملی در معنای جدید آن نبودند و دغدغه های این حکومت نسبتی با سرشت این نهاد نداشت هر چند در برهه هایی از این دوره مصالح ملی پیگیری می شد.

بارقه های دولت مدرن/ملی در کشور ما با ظهور امیرکبیر و قائم مقام فراهانی- که به تصور روشنی از منافع ملی رسیده بودند - و همین طور عباس میرزا در سپهر سیاسی کشورمان، دمید و با فرا رسیدن مقدمات عصر مشروطه خواهی از زاویه نظری نیز توسط روزنامه نگاران و روشنفکران وطن پرست توجیه شد. حلقه روشنفکرانی که بویژه در روزنامه کاوه برلن گرد آمده بودند، در تحکیم بنیادهای تئوریک و باید و نبایدهای یک دولت مدرن تلاش های بسیاری داشتند که کمابیش بیشتر آنها پس از روی کار آمدن سردارسپه محقق شد.

ثبت احوال، ثبت اسناد، ارتباطات، اداره، تفکیک قوا، آموزش و پرورش رایگان و همگانی، امنیت، تنظیم قوانین و... همگی آرزوهای دور درازی بود که نخبگان و روشنفکران این مرز و بوم سال ها در حسرت آن می زیستند و در لزومش می نوشتند و تنها با تشکیل دولت در ایران بود که به تحقق رسید. متاسفانه این تجربه گرانقدر که البته خالی از اشکال نیز نبود، با حمله متفقین به ایران ناکام ماند و سقوط دولت عواقب وخیمی را متوجه کشور کرد.

حمله متفقین به ایران بر اساس یک شایعه بزرگ توضیح داده می شد که عبارت بود از روابط نزدیک دولت ایران با آلمان نازی. قرینه و نشانه این روابط نیز در حضور حدود 500 مهندس و مستشار آلمانی در کشور خلاصه می شد. این شایعه هرگز به اثبات نرسید و چه بسا با بررسی اسناد و مدارک وزارت خارجه انگلستان (که نگارنده از حضور چنین اوراقی در میان اسناد آزاد شده مطلع است) عکس آن نیز قابل اثبات است. به هر حال اشغال ناگهانی ایران و تغییر و تحولات بنیادین، پایان خوشی برای نخستین تجربه جدی دولت به شمار نمی رفت و تبعات آن یعنی اشغال آذربایجان توسط شوروی و غائله فرقه دموکرات نیز یکی از دوره های خطرناک تاریخ معاصر بود.