وقایع تاریخی جزو آن حوادثی است که اگر با زبان هنری بیان شوند جذابیت بیشتری را برای خواندن بدست می آورند.

رمان «شانزده سال» تالیف منیژه آرمین از زمره مستندهای داستانی در حوزه تاریخ معاصر ایران است که در سال 1395 توسط انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده است. منیژه آرمین داستان نویس و روانشناس ایرانی است که از نویسندگان بنام کشور محسوب می گردد. ایشان با مطالعه منابع تاریخی و واکاوی آنها، مستندهای داستانی ارزنده ای را خلق کرده. او کارنامه ادبی درخشانی دارد. منجمله: کیمیاگران نقش، ای کاش گل سرخ نبود، بوی خاک، شب و قلندر، شباویز، سرود اروندرود، نبضم را بگیر همهمه بودن دارد.

خانم آرمین ادیبی زیرک است زیرا می داند در عصر حاضر جوانان علاقه ای به مطالعه کتب تاریخی ندارند؛ لذا در جهت بصیرت افزایی این قشر به طور هوشمندانه وقایع تاریخی را در قالب مستند داستانی مطرح کرده. او در راستای خلق «شانزده سال» گاه برای بازنمایی واقعیات از قوه تخیل خود استفاده کرده و با صحنه پردازی و سوق دادن حوادث حقیقی در بستر ماجراهای تخیلی، شخصیت های تاریخی را وارد میدان می کند. کلیت حوادث داستانی «شانزده سال» در بیست و چهار قسمت جداگانه روایت شده که برخی از بخش ها بیشتر حالتی توصیفی دارند و در قالب داستانی نمی گنجد.

درآمد کتاب از آخرین شاه قاجار- احمد شاه- آغاز می شود. احمدشاه قاجار به عللی از جمله نپذیرفتن قرارداد 1919 مورد خشم دولت بریتانیا قرار گرفت. رضاخان که دست نشانده انگلیسی ها بود و منصب رئیس الوزرا احمد شاه را داشت در نیمه شب سوم حوت 1299 با کودتای نظامی، اسباب تبعید شاه و برادرش به اروپا را فراهم آورد. احمد شاه برخلاف پدرش برای حفظ سلطنت کشتار نکرد. و از سویی مدرس و مجلس هم نتوانستند برایش کاری انجام دهند. روزنامه هایی که تحت نفوذ و سیطره سردار سپه- رضاخان- بودند شاه قاجار را وابسته به فرهنگ غربی و ضد دین معرفی کردند و با چاپ عکس های جعلی از شاه مردم را علیه او تحریک کردند و بدین گونه سلسله قاجاریان منقرض گردید.

حکایت زندگی و اقدامات رضاشاه بعد از انقراض دولت قاجار شروع می شود. سردار سپه بعد از عزل احمدشاه، در ابتدای سلطنت حکم جدایی دین از سیاست را داد و در روزهای محرم کاروان شادی از اوباش و زنان معروفه به راه انداخت. از اعتراض روحانیون و مردم برای کشف حجاب پروا نکرد اما کینه آنها را به دل گرفت. کینه ای که از شلاق زدن شیخ بافقی شروع شد و با تبعید و ترور روحانیون ادامه یافت. توقیف روزنامه ها و در تنگنا قرار دادن روزنامه نگاران را صادر کرد و حتی آنهایی که در برابر اصلاحات او مهر سکوت بر لب زده بودند، هدف تازیانه دیکتاتور بودند. او بیش از دو هزار ملک توسط ایادی اش از مالکین و فئودال ها گرفته بود. شاه که سال ها سودای دشمنی با روحانیون و کمونیست ها را داشت باور نمی کرد ضربه را از انگلیسی ها بخورد؛ زیرا در جنگ جهانی دوم وقتی متفقین وارد خاک ایران شدند دیگر از آن رضاخان قلدر که مسجد گوهرشاد را برای تثبیت غائله کشف حجاب به خاک و خون کشید خبری نبود. او در بازی شطرنج سیاست دو دولت انگلیس و شوروی مات شد. پرونده رضا شاه برای دولت شوروی پر بود از گناهان نابخشودنی از جمله قبول نکردن وساطت آنها برای نجات جان تیمورتاش، زندانی کردن کمونیست ها و از جمله گروه پنجاه و سه نفر. رضاشاه در تمام دوران سلطنت ضد دولت شوروی تبلیغ کرده بود گرچه در آخر برای بدست آوردن نظر مساعد روسها، گروه رشتی ها را از زندان قصر آزاد کرده بود ولی گویا کافی نبود. او مانند عروسک خیمه شب بازی بود. امضا کردن اوراق مصالحه برای رضا شصت تیر همانند جام زهری بود و بالاخره نحوست شانزدهمین سال پادشاهی او به انتها رسید. در شهریور 1320 در نهایت سرشکستگی و خفت، مزد نوکری خود را از انگلیسی ها گرفت و تبعید به یکی از جزایر مستعمره انگلیس شد. رضا شاه در تخته نرد سیاست، مهره سوخته ای بود که در جزیره مارمولک ها ساکن شد و همواره یک جاسوس انگلیسی همراهش بود.حکومت رضاشاه شانزده سال طول کشید؛ انتخاب عنوان کتاب برگرفته از همین امر است.

منیژه آرمین با درایت و اشراف کامل بر طرح داستان از همان ابتدا گویی دوربین خود را در جایی قرار داده که بتواند هر چه بهتر از عهده پرداخت اثرش برآید. چنان که خواننده با مطالعه کتاب به اشراف نویسنده در ساخت شانزده سال پی می برد. می توان گفت که مولف قدرت احضار کلمات را برای بیان مقصود داشته و در گزینش واژه ها و احاطه بر ساختار نحوی و بکارگیری به موقع از فلاش بک ها چیرگی و مهارت خود را در پردازش کتاب شانزده سال ثابت کرده است. هر یک از بخش های کتاب متناسب با حال و هوای آن روایت شده است.

به نظر صاحب قلم جستار فراروی، نوشتن یک مستند تاریخی به خودی خود یک چالش بزرگ است و از سویی وظیفه ادبیات وانمایی صادقانه واقعیت است. در خلال مطالعه کتاب شانزده سال در برخی موارد به پاره ای نکات برخوردم که برخود فرض دانستم به بیان آنها بپردازم.

یکی از نکات بارزی که در ابتدا باید به آن متذکر شوم این است که کتاب شانزده سال فاقد کتابشناسی مفصل است. آنچه مسلم است برای نگارش مستند داستانی چهارصد صفحه ای نویسنده مطالعات وسیعی داشته اما به جز چند جا آن هم با اطلاعات ناکافی به صورت زیرنویس اکتفا کرده است. چون این کتاب یک داستان تاریخی صرف محسوب نمی گردد بلکه به مثابه یک کار پژوهشی در تاریخ معاصر ایران می توان آن را قلمداد کرد که نویسنده در خلق و آفرینش آن کلی کار و مطالعه به عمل آورده و از سویی کلیه عناصر اعم از شخصیت ها، رخدادها و زمان وقوع رویدادها همگی واقعی هستند؛ بسیار شایسته بود تا اثری بدین زیبایی حاوی کتابشناسی مفصل باشد. چه بسا خواننده ای بخواهد اطلاعات خود را کامل کند. از این رو این نقصان سبب شده که تاحدودی از ارزشمندی کتاب کاسته شود. مورد دیگر آنکه مولف مشخص نکرده که نظر او بر چه مدرک و شاهدی مبتنی است؟ بعبارت دیگر برای نشان دادن زوایای تاریک حقیقت پنهان برای خواننده لازم است استناد به سند و مدرک شود؛ چون اصولا در حیطه تاریخ بی سند و مدرک صحبت کردن بواقع اصولی نیست و تا حدودی ابهام و تردیدی را در ذهن خواننده ایجاد می کند.نکته دیگر اینکه نویسنده مسئله کشف حجاب را صرفا از خواسته های خود رضا شاه دانسته؛ در صورتی که با رجوع به اسناد و مدارک تاریخی معلوم گردیده طرح خائنانه کشف حجاب خواست دولت های غربی بود که عوامل و وابستگان فرهنگی و اقتصادی آنان در داخل کشور آن را پیاده کردند. به عبارتی رفع حجاب حاصل توطئه استعمارگران بوده است.

باید گفت؛ کتاب شانزده سال دارای شاخصه های ممتازی است که اهم آن عبارتند از:

1. در نگارش اثر مراعات جانب بی طرفی در شرح وقایع رعایت شده.

2. ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی دوران تاریخی مورد نظرمنعکس گردیده.

3. عزل دو شاه - احمدشاه و رضا شاه- با نگاهی به دو مقوله دین و سیاست در جامعه ایرانی پیوند خورده و بواقع لازم و ملزوم همدیگر دانسته شده.

4. مطابقت رویدادها و حوادث با اصل زمان.

5. در دبی خویشتنی شاه مخلوع در متن داستان قرار گرفته.

6. به صراحت مشخص شده اقدامات اصلاحی فکر و اندیشه فروغی بوده اما به اسم رضا شاه منظور گردیده.

7. نویسنده توانایی برقراری ارتباط موفق و موثر با خواننده را داشته است.در خاتمه باید توضیح دهم که در این جستار درصدد نقد و بررسی کامل کتاب نبوده ام چرا که در واقع هدف برمبنای معرفی کتاب بوده است