در نوبت پیشین نوشتیم که مولانا در مقاله اول فیه مافیه سخن را سایه حقیقت برمی شمارد و می گوید «آدمی را با آدمی آن جزو مناسب جذب می کند نه سخن.» و آن جزو مناسب، هر چه باشد، از جنس سخن و دلیل و استدلال نیست و اگر نبی و ولی هزار سخن و استدلال هم از آستین برون آرند، اگر در مخاطب «از آن نبی یا آن ولی جزوی نباشد مناسب، سود ندارد.» در واقع جان کلام مولانا در این جا این است که پذیرش آرای دیگران، ربطی به دلایلی که آنها اقامه می کنند ندارد. اگر کسی با تکیه بر اندیشه اش محکم ترین و منطقی ترین استدلال را هم اقامه کند، باز حرفش در صورتی مسموع و مقبول مخاطب خواهد بود که در مخاطب و سخنگو، جزو مناسبی باشد تا آنها را مثل آهن و آهن ربا به یکدیگر پیوند دهد. اما اگر کار عالم بر این منوال است، پس تکلیف اختیار آدمی چه می شود؟ با این نگاه مولانا، «اختیار» باید بساطش را جمع کند و برود پی کارش: چراکه پذیرش حرف حساب دیگران در گرو آن «جزو مناسب» است و آن جزو مناسب هم اولا ماهیتش نامعلوم است، ثانیا معلوم نیست چگونه در آدمیزاد پدید می آید. کسی که در پذیرش سخن و استدلال دیگران اختیاری ندارد، آیا در برخورداری از آن جزو مناسب مختار است؟ و اصلا چگونه می توان گفت کسی که هزارویک دلیل خردپسند عقلا را بی اختیار نمی پذیرد، صرفا در مقام تحصیل آن جزو مناسب (که لازمه پذیرش آن هزارویک دلیل است) واجد اختیار بوده است؟ این رای مولانا درباره نحوه پذیرش رای و استدلال دیگران، بی شبهه القای جبر می کند و از دو حیث با سایر آرای مولانا در تناقض است. اول اینکه مولانا می گوید «ای برادر تو همه اندیشه ای/ مابقی خود استخوان و ریشه ای.» یا ای برادر تو همین اندیشه ای. اینکه در جایی اندیشه آدمیزاد را این همه بر کشیم و رفعت دهیم که اساسا آدمی را در اندیشه اش خلاصه کنیم و در جایی دیگر سخن و بیان و استدلال و تفکر را در برابر امر مجهولی به نام «جزو مناسب» چنین خوار و بی مقدار کنیم، شبیه یک بام و دو هوایی است که ظاهرا از تناقض در انسان شناسی مولانا خبر می دهد. البته از این حیث نمی توان ایراد چندانی به مولانا گرفت چراکه انسان پیچیده است و حقیقت تو بر تو. به قول خود مولوی: تو یکی تو نیستی ای خوش رفیق/ بلکه گردونی و دریای عمیق. غواصی که در دریای عمیق انسان شناسی غور می کند، هیچ بعید نیست که به شناخت های متناقضی از ماهیت انسان برسد و حرف دیروز و امروزش یکی نباشد. اما تناقض دوم مدعای مولانا در مقاله نخست فیه مافیه با آرای او در آثار دیگرش، با نگاهی به مثنوی روشن می شود. مولانا در داستان «دعوت کردن مسلمان مغ را» در دفتر پنجم مثنوی، حکایت مغی را بازمی گوید که مسلمانی او را به اسلام دعوت می کند. مغ کم وبیش همین ایده مولانا در مقاله نخست فیه مافیه را دستمایه توضیح و توجیه اسلام نیاوردنش می سازد و می گوید اگر خدا بخواهد مسلمان می شوم وگرنه، نه. جان کلام مغ این است که چیزی در من وجود دارد که با اندیشه و استدلال سر به راه نمی شود و آن چیز اختیارش هم به دست من نیست بلکه اختیار من به دست اوست. مر مغی را گفت مردی کای فلان/ هین مسلمان شو بباش از مومنان/{مغ} گفت اگر خواهد خدا، مومن شوم/ ور فزاید فضل هم موقن {صاحب یقین} شوم/ {مسلمان} گفت می خواهد خدا ایمان تو/ تا رهد از دست دوزخ جان تو/ لیک نفس نحس و آن شیطان زشت/ می کشندت سوی کفران و کنشت {: آتشکده}/ گفت ای منصف چو ایشان غالب اند/ یار او باشم که باشد زورمند/ یار آن تانم بدن کو غالب است/ آن طرف افتم که غالب جاذب است. در واقع جناب مغ به آن مرد مومن می گوید در وجود من از آن «جزو مناسب» برای پذیرش دین تو خبری نیست: نه فقط این، که جزوی نامناسب در وجودم است که اختیارم به دست اوست و همو مانع ایمان آوردنم می شود. اما مولوی در پاسخ چنین استدلالی (که استدلال خودش در فیه مافیه است) بر طبل اختیار می کوبد و آدمی را در پذیرش دعوت و سخن دیگران مختار تصویر می کند و می گوید اگر ما در مقام پذیرش «سخن» و «بیان» نبی و ولی مختار نبودیم، امر و نهی و وعده های قرآن عاقلانه نبود. جمله قرآن امر و نهی است و وعید/ امر کردن سنگ مرمر را که دید؟/ هیچ دانا هیچ عاقل این کند؟/ با کلوخ و سنگ خشم و کین کند؟/ خالقی که اختر و گردون کند/ امر و نهی جاهلانه کی کند؟/ اوستادان کودکان را می زنند/ آن ادب سنگ سیه را کی کنند؟ این ابیات آشکارا ناقض رای مولانا (در فیه مافیه) در خصوص بی اهمیت بودن نقش «سخن» و «بیان» در پذیرش آرای دیگران است. اگرچه این آرای [به ظاهر] متناقض (در فیه مافیه و مثنوی) هر دو متعلق به مولوی اند، ولی به نظر می رسد که رای اصلی مولانا همان است که در دفتر پنجم مثنوی آمده است و آنچه در فیه مافیه درباره فقدان اهمیت «سخن» در پذیرش آرای دیگران می گوید و همه چیز را به «جزو مناسب» تقلیل و تحویل می دهد، قولی است که ربط عمیقی به مبانی فکری مولانا ندارد.