مفهوم تکبر و آثار و پیامدهای آن در حیات فردی و اجتماعی انسان چیست و برای برطرف کردن آن چه راهکارهایی وجود دارد؟

در دو بخش قبلی پاسخ به این سوال به مفهوم تکبر و نکوهش و تکبر از منظر آیات و روایات، انواع تکبر و اسباب تکبر پرداختیم. اینک در ادامه دنباله مطلب را پی می گیریم.

1- علم سبب کبر و خود برتربینی گروهی از دانشمندان می گردد، همان گونه که در حدیث نبوی آمده است: «آفت علم، تکبر است». (مراه العقول، مجلس، ج 10، ص 188) «بعضی از افراد آن چنان کم ظرفیت اند که وقتی چند بابی از علم را می خوانند خود را بزرگ و دیگران را کوچک می شمرند، بلکه با نظر تحقیر به دیگران می نگرند و از همه انتظار احترام و خدمت و تواضع و کرنش دارند. در حالی که عالمان واقعی هر قدر بر علمشان افزوده می شود، خود را نادان تر می بینند؛ چرا که خود را در برابر اقیانوس عظیمی مشاهده می کنند که تنها قطراتی از آن را در اختیار دارند. آنها به خاطر همان مقدار علمی که به دست آورده اند مسئولیت خود را سنگین تر می بینند و ترس آنها بیشتر می شود که گفته اند: «هرکس بر عملش افزوده شود، خوف و تواضع او زیاد می شود» (بحارالانوار، ج 70، ص198)

2- انجام اعمال نیک و عبادت موجب کبر و غرور برخی از نیکوکاران و عبادت کنندگان می شود؛ چرا که از این رهگذر، خود را برتر از دیگران می پندارند و انتظار دارند مردم به دیدار آنها بشتابند، در مجالس احترام خاصی برای آنها قائل شوند و از نیکوکاری و زهد و تقوای آنها سخن بگویند، گویی عبادت خود را منتی بر دیگران می پندارند. خود را اهل نجات و سایر مردم را اهل هلاک می شمرند و این امور سبب می شود که امتیاز فوق العاده ای برای خود قائل گردند و به فخرفروشی بر دیگران به طور آشکار و پنهان بپردازند.

3- احتمال نفوذ تکبر در مسئولان و حاکمان بسیار است، به تعبیر زیبای امام علی (ع) «آفت ریاست، فخرفروشی است» (غررالحکم و دررالکلم، ص 279)

آن حضرت در کلام دیگری، فخر و تکبر را از بدترین حالات و صفات حاکمان و والیان دانسته، می فرماید: «در دیده مردم پارسا، زشت ترین خوی والیان این است که خواهند مردم آنان را دوستدار بزرگ منشی شمارند... و خوش ندارم که در خاطر شما بگذرد که من دوستدار ستودنم، و خواهان ستایش شنیدن» (نهج البلاغه، خطبه 216)

انسان های شریف با ظرفیت، هرگز فریفته پست و مقام دنیوی نشده و به سبب آن مبتلا به آفت تکبر و خودبرتربینی نخواهند شد. به تعبیر امام علی (ع): «افراد با شرف؛ اگر به منزلتی هر چند بزرگ برسند از شادی تکبر نمی ورزند؛ مانند کوهی که بر اثر بادها نمی جنبد، و افراد پست با کمترین مقام از شدت شادی به تکبر مبتلا می شوند؛ مانند گیاهی که گذر نسیمی او را به حرکت در می آورد» (همان، ص 371)

این امور؛ اموری است که افراد به سبب همه یا بعضی از آنها ممکن است به دیگران فخرفروشی کنند و البته منحصر به این ها نیست، هر نقطه کمال و قوت معنوی یا مادی، صوری و یا حتی خیالی و پنداری ممکن است سبب برتربینی و تکبر صاحبش شود.

گفتنی است؛ مفهوم این سخن آن نیست که انسان برای پرهیز از تکبر از اسباب کمال فاصله بگیرد و اموری مانند علم و انجام اعمال نیک را در خود بمیراند تا منشا تکبر او نشود، بلکه هدف این است که سبک و روش زندگی اجتماعی را بیاموزد و هر قدر بر علم و عبادت و قوت و قدرت و ثروت او افزوده می شود، سعی کند متواضع تر گردد و بیندیشد که هیچ یک از اینها پایدار نیست و همه آنها در برابر قدرت پروردگار بسیار ناچیز است.