رئیس جمهور آمریکا در ابتدای سخنرانی اش در مجمع عمومی سازمان ملل متحد گفت، در مدت کمتر از دو سال توانسته به دستاوردهایی فراتر از همه رؤسای جمهور تاریخ کشورش دست یابد. اگرچه این حرف موجب خنده حضار شد، او ساده دلانه گفت انتظار چنین برخوردی را نداشته و عیبی ندارد! پیش از این هم ترامپ در توییتر خود حسن روحانی را «مردی دوست داشتنی» خواند. عملکرد ترامپ در سیاست خارجی بیش از هر چیز نشان می دهد که به منطق پیچیده سرمایه داری باور ندارد و مهم تر اینکه تناقضات آن را هضم نمی کند. او در پی ساده سازی منطق سرمایه است تا از این راه با جهان راحت تر مواجه شود. منطقی که بر این واقعیت ساده استوار است که 10 درصد جمعیت جهان، 90 درصد ثروت آن را و یک درصد از جمعیت جهان، 46 درصد همین ثروت را در اختیار دارند. ترامپ با این صورت بندی ساده به جهان می نگرد. در این صورت بندی جای ارباب و رعیت عیان است. ترامپ با این رویکرد از جایگاه شورای امنیت سازمان ملل با کشورهایی همچون روسیه، چین، انگلستان و فرانسه برخورد و آنان را تهدید می کند که اگر از مواضع آمریکا حمایت نکنند، مجازات سختی خواهند شد. ترامپ مصداق این ضرب المثل است که حرف راست را باید از بچه شنید. همین جهان نگری بسیط است که او را مستعد ناسیونالیستی افراطی می کند تا اطرافش وطن پرستانی افراطی حلقه بزنند و با استفاده از جایگاه ریاست جمهوری و رئیس جمهوری که چندان پیچیده نیست، ایده خود را محقق کنند تا آمریکا را به مسیر اصلی خود بازگردانند. مسیری که سر سازگاری با جهان و دموکراسی ندارد و به منافع آمریکا بیش از هر چیز می اندیشد. از همین منظر است که او باز در سخنرانی مجمع عمومی سازمان ملل بدون هیچ مقدمه ای به سوسیالیسم حمله می کند و دموکراسی و سرمایه داری را درهم می آمیزد و مبدا بنیان آن را در آمریکا می بیند و اطاعت از این اتوریته را بر همگان الزامی می داند. اگر کشورهای مهم دنیا در شورای امنیت از برجام حمایت کردند، این حمایت بهانه ای است برای ایستادگی در برابر منطق ساده ترامپ و حلقه اطرافیانش که در حین سادگی بس خطرناک است. آنان به پیامد زیان بار تلفیق سرمایه داری با ناسیونالیسم افراطی آگاهند و می دانند با چیر گی ایده یک جانبه گرایی آمریکا، تراژدی فکری و اخلاقی بی سابقه ای را شاهد خواهند بود. لیبرال های باقی مانده در اروپا درصددند بدون گسست قطعی از سرمایه، اقتصاد را به لحاظ سیاسی به کنترل درآورند و در چارچوب الگویی دموکراتیک، سرمایه داری را مهار کنند. البته ناگفته پیداست که دموکراسی مبتنی بر دموکراسی پارلمانی نمی تواند این پروژه را محقق کند؛ زیرا دموکراسی های «نماینده بنیاد» هم عملا زیر اقتدار سرمایه قرار دارند. ترامپ از دل همین شیوه و شرایط برخاسته است. اروپا و آمریکا در پذیرش راهبرد منطق سرمایه با هم اختلافی ندارند و آنچه بین آنان فاصله انداخته، ظهور نوعی وطن پرستی افراطی است که باوری به اصلاحات تدریجی نهاد های قدرت در داخل آمریکا و جهان ندارد و اکنون این تفکر را ترامپ نمایندگی می کند. از سوی دیگر، اروپاییان با باور به اصلاحات دموکراتیک و حفاظت از منافع خود در برجام مانده اند. آنان با این امکان دوسویه، تامین منافع خود و اصلاح دموکراتیک وضع موجود، درصدد خنثی سازی اقتدارگرایی ترامپ و حلقه اش هستند و بدیهی است پافشاری شان بر ماندن در برجام الزاما به دلیل تایید و سازگاری با مواضع جمهوری اسلامی ایران نیست. دولت حسن روحانی با درک صحیح از وضعیت کنونی جهان، منافع خود را در گردش به سمت روسیه و چین با عنوان «نگاه به شرق» و مدارا و همکاری با غرب (اروپا) دنبال می کند. پیگیری این استراتژی کار چندان ساده ای نیست و نباید به موفقیت های زودهنگام، همچون موفقیت در شورای امنیت سازمان ملل متحد دلخوش بود و بر اساس آن تحلیل های راهبردی کرد. آشفتگی خاورمیانه تابعی از آشفتگی سرمایه داری جهانی است. جهان با گذر از لیبرالیسم؛ تفکری مبتنی بر آزادی های فردی، به نئولیبرالیسم؛ اطاعت بی چون وچرا از اقتدار بازار، در بحرانی بنیادین به سر می برد و با ظهور ترامپ این بحران در خاورمیانه عمیق تر هم شده است. بحران خاورمیانه جدی است؛ جدی تر از راهکارهای مبتنی بر تهدیدات اصولگرایان و دیپلماسی دولت حسن روحانی. حل این بحران مشارکت طیف های وسیع تری از متفکران و روشنفکران مؤثر در توده های مردم را می طلبد و بیش از هر زمان دیگر حقوق دانان را. با این اوصاف، سخنرانی رئیس جمهور در مجمع عمومی سازمان ملل بسیار آگاهانه بود.

روحانی توانست مشروعیت دستگاه دیپلماسی ایران را احیا کند. البته حسن روحانی بیش از هر چیز مرهون تناقض گویی های ترامپ است. دشمنی که نمی تواند مکنونات قلبی اش را همچون رقیبان حزبی خود، دموکرات ها، پنهان کند. از این منظر ترامپ دشمن مفیدی است. هرآنچه را در دل دارد بر زبان می آورد، درست برعکس اوباما و کلینتون. بخشی از این صراحت به استراتژی ترامپ و حلقه افراطیون میهنی او بازمی گردد که درصددند تا تفکر آمریکاگرایی را ابتدا در سیاست داخلی آمریکا هژمونیک کنند و سپس از این ابزار برای سرکوب نفوذ بر جهان سود ببرند. این همان بزنگاهی است که جهان را هراسان کرده است. اینک رئیس جمهور آمریکا و حلقه وفادارانش، «نئولیبرال های ملی گرا» هستند و همنشینی این تعابیر متضاد بی شباهت به تناقض گویی های ترامپ نیست. اگر جمهوری خواهان با این تعابیر به موفقیت های پی درپی در جهان دست یابند، بعید است دیگر از خاکریزهای فتح شده عقب نشینی کنند. دست برقضا، ترامپ نه تاجر است نه اهل معامله و این را ایران خوب تشخیص داده است. ترامپ حامل ایدئولوژی ای است که با اسلحه تجارت به جنگ ایده ها و ایدئولوژی های دیگر آمده است. سخنان مارسل گشه نشانگر وضعیت فعلی جهان است؛ او باور دارد برای شناخت وضع موجود باید تاریخ دموکراسی غربی را مرور کرد. گشه سال های 1945 تا 1975 را دوره تثبیت دموکراسی غربی می داند؛ یعنی دوره پیروزی بر فاشیسم و نازیسم و دوره شکوفایی سرمایه داری. در این دوره، سرمایه داری بدوی و استعماری که بنیادش بر بهره کشی کورکورانه بود، تغییر ماهیت داده و این دوران، همان دوران طلایی جامعه مصرفی است. افراد بسیاری در دوره تثبیت دموکراسی از نتایج رشد اقتصادی بهره بردند. از آغاز دهه 1970 رویداد مهمی دموکراسی را زیرورو کرد، فردیت گرایی و شعار حقوق بشر تبدیل به سنگ بنای دموکراسی های غربی شد. مرجعی که با آن می شد میان آنچه در سازمان زندگی جمعی مشروع یا نامشروع شمرده می شد به روشنی تمایز گذاشت. اما فرد نه تنها حقوق بلکه منافعی هم دارد. از اینجا به بعد جامعه «حقوق بنیاد» به جامعه ای «بازاربنیاد» گذر کرد و دموکراسی غربی وارد عصر فردها شد. فرمول دوره نئولیبرالی در این خلاصه می شود که تنها فردها وجود دارند، فردهای جداجدا که برای احترام به حقوق شان و نیز برای پیگیری منافع شان در یک همکاری رقابتی با یکدیگر به توافق رسیده اند؛ این همان یورش منافع جزء ها یا فردها به اقتدار کل است. با این تحلیل، می توان عملکرد ترامپ را درک کرد. با خروج او از معاهده اقلیمی پاریس و شورای حقوق بشر، بی اعتنایی آمریکا به «حقوق بشر» معنایی تازه پیدا کرد و وارد مرحله دیگری شد. ترامپ تلاش می کند با حفظ بنیان های دموکراسی غربی، توده گرایی را ترویج کند. البته توده گرایی نه در برابر فردگرایی بلکه توده ای تهییج شده برای گذر از آمریکای کنونی به آمریکای نوین؛ آمریکایی که فقط برای آمریکایی هاست. شریکان ترامپ در این تفکر کسانی هستند که به منافع آمریکا وفادار باشند. اینها تحلیلی صرفا مبتنی بر تئوری نیست، بلکه ارزیابی گفته ها و عملکرد ترامپ است. او این روزها بیش از هر زمان دیگری درپی به سرانجام رساندن این پروژه است. ازاین روست که دموکرات ها دیگر برای او رقیب محسوب نمی شوند. بی تردید هرقدر زمان بگذرد آنان از صحنه سیاست خارج شده و به خصم یکدیگر بدل خواهند شد. ناگفته نماند اگر دموکرات ها ایده ترامپ را در سر داشتند، سال ها طول می کشید تا آن را بر زبان آورند. رئیس جمهور آمریکا از این منظر قابل ستایش است که فرصت مقابله را به مخالفانش می دهد. ترامپ و حلقه وفادارانش در شرایطی به دنبال تحقق ایده خود هستند که جهان به گفته مارسل گشه از دوره جهانگیری به جهان گستری سوق پیدا کرده است. جهانگیری درصدد گسترش اقتصاد جهانی بود که این مفهوم در وجه اقتصادی خود محصور می ماند. اما جهان گستری بعدی صرفا سیاسی دارد. از زمانی که دموکراسی غربی در سال های 1945 تا 1975 تثبیت شد و امپراتوری های اروپایی فروریختند و مستعمرات رهایی یافتند، با رشد و توسعه کشورهای مستعمره پیشین، جهان به وضعیت کنونی رسید. وضعیتی که در آن دیگر هیچ قدرتی نمی تواند قانونش را به جهان تحمیل کند. ازجمله ابرقدرتی همچون آمریکا که کاهش اقتدارش در جهان آشکار شده است. دولت های جهان دیگر نه همان اقتدار گذشته و نه همان استقلال عمل گذشته را دارند. این همان آشفتگی است که ترامپ به آن باور ندارد و تلاش می کند با ساده سازی مفاهیم که سویه ای فاشیستی دارد، آمریکا را از درون متحد کند و با این اقتدار توده ای که مبتنی بر اقتدار اقتصادی است، بر جهان تسلط یابد. ترامپ برای ایران تهدیدی است که می تواند به فرصت بدل شود تا ایران در این جهان آشفته به سمت وسویی گام بردارد که بیشترین منافع را در پی داشته باشد. معنای مستتر در سیاست «نه جنگ و نه تحریم» ایران، نه جنگ و نه مذاکره است؛ راهبرد دشواری که متحدان پای کار می طلبد، چون این راهبرد بیش از اینکه اقتصادی باشد، سیاسی- اقتصادی است.

* برای نوشتن این یادداشت از کتاب «چه باید کرد؟»، آلن بدیو و مارسل گشه با ترجمه عبدالوهاب احمدی چاپ انتشارات آگه استفاده کرده ام.