عبدالله مستوفی می نویسد: «یکی از روزها، آشپز یکی از قسمت ها [سفارت] نزد حاجی محمدتقی بنکدار که قسمت آشپزخانه در اداره او بود، آمد و گفت: حاجی آقا! هیزم ما تمام شده، فرستاده ایم بیاورند، نیاورده اند. حاجی محمدتقی دسته اسکناسی از جیب درآورده نزد او انداخت و گفت: هیزم نداری؟ اسکناس بسوزان!»

این جمله اگر بیانگر همه واقعیت نباشد، خالی از واقعیت هم نیست. حال سوال اساسی این است که تجار در جنبش مشروطه خواهی ایرانیان چه منافعی داشتند؟ برای پاسخ به این سوال باید در پی یافتن انگیزه های آنان از مشارکت در انقلاب، تحلیل خواسته های رسمی که انقلابیون طی مبارزاتشان به دربار فرستادند و بیانگر منافع تجار از مشارکت در جنبش انقلابی بود، ارتباط تجار با دیگر گروه های مشارکت کننده و بسیاری موارد دیگر که مستقیم یا غیرمستقیم تعیین کننده منافع این گروه است، باشیم. قبل از پاسخ به این سوالات برای روشن شدن هرچه بیشتر بحث منافع تجار، فهم چهره عمومی اقتصاد ایران که تجارت مهم ترین بخش آن بود تا حدود زیادی راهگشای ما خواهد بود؛ چراکه با نگاهی اجمالی به شرایط اقتصادی آن دوره و درک زمینه های به وجودآورنده اعتراضات تجار، منافع آنها بهتر مشخص می شود.

مهم ترین مسائل تجاری ایران پیش از مشروطه عبارت بود از: «1.افزایش حجم تجارت خارجی ایران به خصوص با روسیه و انگلیس؛ 2.افزایش حجم تجارت خارجی ایران با روسیه در مقایسه با رقیب دیگرش انگلیس؛ 3.افزایش واردات کالاهای خارجی و علاقه بخش هایی از مردم به مصرف این اجناس؛ 4.کاهش ارزش پول ایران در برابر ارزهای خارجی؛ 5.ناتوانی صنایع تولیدی ایران در مقایسه با صنایع مشابه خارجی» (ترابی فارسانی، 1384:130). چنانچه به موارد بالا، ناامنی که از عوامل مهم عدم رشد تجاری به حساب می آید، بی نظمی در امور گمرکی، نبودن تعرفه های مشخص و یکسان قانونی و درنهایت رشوه گیری، فساد مالی و مالیات های سنگین از سوی حکام را هم اضافه کنیم (همان: 23) می بینیم که تجار از این وضعیت ایران، که از پیش در مناسبات جهانی درگیر و با حضور فزاینده دو امپراتوری قدرتمند روسیه و انگلیس کم و بیش به کشوری نیمه مستعمره تبدیل شده بود، بیشترین تهدید را علیه منافع شان حس می کردند. تجار ایرانی در مقابله با چنین شرایطی قبل از انقلاب مشروطیت راه حل های گوناگونی را برای دفاع از منافع خود امتحان کردند. راه حل های موقتی، نظیر به تابعیت کشورهای روسیه و انگلیس درآمدن یا خریداری زمین های کشاورزی از سوی آنان که با گذشت زمان ناکافی از کار درآمد.

• به نقل از مقاله «تحلیلی جامعه شناختی از منافع گروه های انقلابی در انقلاب مشروطه»، نوشته عباس کشاورز، علی مرشدی زاده، عباس نعیمی، احسان فرهادی، مندرج در: جستارهای سیاسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال چهارم، شماره اول، بهار 1392

لکوموتیوهای برقی

در سال 1334ش هفتاد دستگاه لکوموتیو برقی به مبلغ یازده میلیون دلار از کارخانه جنرال موتور خریداری و به تدریج وارد ایران شد. این لکوموتیوها دارای سوخت گازوئیل و قدرت کششی معادل 1450 اسب بخار یا 1200 تن است. وزن هریک در حدود 80 تن و فشار وارده بر هر محور آن 20 تن می باشد و 80 کیلومتر هم سرعت دارد و فقط به دست یک راننده و کمک راننده اداره می شود و ترمز آن ها طوری ساخته شده است که هیچ موقع سرعت قطار نمی تواند بیش از 80 کیلومتر در ساعت شود.

دو دستگاه از این دیزل ها در تیرماه 1335ش به ایستگاه اهواز رسید و تا خرداد 1337ش 34 دستگاه از آنها وارد شد و از این تاریخ کلیه قطارهای مسافری راه آهن به وسیله لکوموتیوهای دیزل مجهز شد و طبق برنامه ای که تهیه شده بود، قرار بود از آغاز تیرماه 1337ش لکوموتیوهای بخاری از سرویس خارج و کلیه قطارهای باری نیز با دیزل حمل شود… به این ترتیب راه آهن دولتی ایران تنها راه آهن مجهز به قدرت صددرصد دیزل در خاورمیانه می شد. علاوه بر این تعداد، بنگاه راه آهن پنجاه دستگاه دیگر لکوموتیو دیزل خریداری کرده بود که تا آخر خرداد 1337ش قرار بود همه به ایران برسد و در خطوط راه آهن ایران به کار افتد. در فروردین 1349ش اعلام شد که بانک صادرات و واردات آمریکا 15 میلیون دلار به منظور خرید 51 لکوموتیو برقی دیزلی در اختیار ایران گذارده است. این لکوموتیوها را شرکت جنرال موتورز بنا بود بسازد و قرار بوده است طی سال 1349 به ایران تحویل شود. تا آن تاریخ 172 لکوموتیو از این نوع در خطوط راه آهن ایران مشغول به کار بوده است… تعداد لکوموتیوهای بخاری راه آهن از ابتدای تاسیس تا اردیبهشت 1337 دویست و پنجاه دستگاه بوده است.