آرشیو چهارشنبه ۱۵ اسفند ۱۳۹۷، شماره ۳۳۸۳
ادبیات
۹
هوای تازه

اشعار بی تاریخ

پانیذ تهرانی

«نوای کاروان» دفتر دوم از اشعار منتشرنشده نیما یوشیج به تصحیح سعید رضوانی منتشر شد. دفتر اول از آثار بازمانده از نیما یوشیج، یک سال پیش در دفتری با عنوان «صد سال دگر» به تصحیح سعید رضوانی و مهدی علیائی مقدم به چاپ رسید. در مقدمه کتاب به قلم احمد سمیعی گیلانی آمده است از محتویات دفتر دوم اشعار منتشرنشده نیما، آنچه بیشتر جلب توجه می کند منظومه های بلند و نسبتا بلند از سویی و حکایات کوتاه از سوی دیگر است. از میان منظومه ها «ای ستم دیده مرد شو بیدار» مضمونی انقلابی دارد و متاثر از فضای سیاسی روزگارش است با زبانی روان و خوشخوان. منظومه های دیگر اما خصلت شعر نیمایی را دارد «استحکام ساختاری، مضامین و تعبیرات نو، انعکاس تجارب هنری، توصیف های عاطفی و ذوقی، و شرح احوال شخصی». این دفتر که طرز استنساخ آن به گفته دکتر رضوانی مانند دفتر اول است و شرط انتخاب اشعار و کار روی آنها کامل بودن شعرهاست، شامل 82 قطعه شعر است و چند منظومه بلند دارد. از خصوصیات کتاب دوم این است که شعرهای کمتر مورد توجه نیما یعنی شعرهایی در قالب های کلاسیک را در خود جای داده است و از مثنوی و غزل تا رباعی و دیگر قالب های کلاسیک دارد. عناوین کتاب ها هر دو از یکی از شعرهای خواندنی نیما برگرفته شده اند. «نوای کاروان» به لحاظ فرم شعری درخور و قابل توجه است و از این رو نام کتاب از روی این شعر انتخاب شده است. در مقدمه مصحح نیز آمده است «مهم ترین تفاوت این دفتر با دفتر پیشین به فرم اشعار مربوط است. اشعار دفتر حاضر علاوه بر سه دسته کلاسیک، نوقدمایی و نیمایی که هماره قریب به اتفاق آثار شعری نیما را در خوی جای داده اند، هفت اثر را هم شامل می شوند که در هیچ یک از دسته های یادشده نمی گنجند و تحت عنوان اشعار و قطعات در قالب های دیگر دسته بندی شده اند. از آن میان دو قطعه که شاعر عنوان حکایت به آن ها داده بر طرح حکایت های گلستان سعدی نوشته شده اند، یعنی آمیخته ای از نظم و نثرند.» در مقدمه هم چنین آمده است که نیما ذیل عمده آثاری که در این دفتر عرضه شده اند، تاریخ سرودن آن ها را قید کرده یا امضای خود را نهاده است. اغلب اشعار هم تاریخ دارند و هم امضای نیما. مصحح این دو نشانه را حاکی از آن شمرده که شعر از نظر نیما کامل یا دست کم به حیث تحریر اولیه پذیرفته بوده است. «از چشم خوانندگان پنهان نخواهد ماند که اشعار این دفتر پاره ای از جالب ترین آزمایش های نیما در زمینه فرم شعر را به نمایش می گذارند. تخیل شاعرانه شگفت و غریب نیما نیز که خاص خود اوست در برخی از آثار این دفتر به جلوه تام درآمده است.» اشعار این مجموعه جز ابتکارات و آزمون های نیما در فرم در مضمون نیز متنوع است. فقر و ناآگاهی و ستم انسان بر انسان و رنج هستی و دعوت به مبارزه طبقاتی و حق ستانی پاره ای از این مضامین هستند. «نیما بعد فردی مصیبت جنگ را به تصویر می کشد، به ویژه رنج مادران فرزندباخته را مصور می کند.» رضوانی هم چنین به دشواری کار استنساخ آثار نیما از میان کاغذهای زرد و ناخوانای موجود اشاره می کند و می نویسد که گاه از شعری دو نسخه در میان اسناد موجود بوده است که تفاوت هایی با هم داشته اند، که در موارد اختلاف میان این گونه نسخ، مصحح ضبط متاخر را انتخاب کرده و مبنای کار قرار داده است. در دفتر «صد سال دگر» رسم الخط نیما به رغم تفاوت های نظرگیر آن با شیوه یا شیوه های امروزی رعایت شده بود. در دفتر دوم اما مصحح به توصیه صاحب نظران و منتقدان که از رسم الخط دفتر اول ایراداتی گرفتند، روش معمول امروز در نگارش را اختیار کرده است. از آنجاکه دفتر اول نمونه تمام عیاری است از رسم الخط نیما، مصحح نیازی به تکرار آن رسم الخط در دفتر دوم ندیده است و رسم الخط معمول را برگزیده تا خواندن آثار برای مخاطبان امروز میسر شود. گرچه نشانه های سجاوندی نیما هم چنان حفظ شده است و سطربندی اشعار نیز از نیماست. کتاب «نوای کاروان» با یادداشتی به قلم احمد سمیعی گیلانی آغاز می شود، این ادیب و مترجم در یادداشت خود می نویسد انبوه سروده های منتشرنشده نیما حیف می بود تنها در آرشیو مدفون بماند و جای شکر است که این ذخایر ارزشمند به دست فرهنگستان زبان و ادب فارسی افتاده و اکنون دفتر دوم آن به اهتمام و تصحیح همکار موثر گرامی گروه ادب معاصر، روشمندانه آماده طبع و نشر شده است. بعد، مقدمه ای می آید از سعید رضوانی، مصصح این دفترهای شعر و در ادامه نکاتی در باب شیوه استنساخ و ضبط اشعار در این دفتر، و به این آداب و ترتیب اشعار آغاز می شود: «اشعار» و «اشعار بی تاریخ». و بعد فهرست اشعار به تفکیک قالب ها و نمونه هایی از اسناد و دست خط نیما.