نشریه معارف عقلی
پیاپی 10 (تابستان 1387)

این مقاله به بیان چهار نظریه معروف درباره «چگونگی علم خداوند به آفریدگان پیش از آفرینش» و طرح نقاط ضعف و قوت هر کدام از آنها پرداخته است. این نظریه ها عبارتند از: (1) نظریه مشائیان که علم پیشین حق به موجودات را، حصولی و تفصیلی و خارج از ذات حق می دانستند؛ (2) نظریه شیخ اشراق که علم پیشین حق را اجمالی می داند؛ (3) نظریه ابتدایی ملاصدرا که علم حضوری حق تعالی به ذات خود را، مستلزم علم حضوری به موجودات پیش از آفرینش آنها می داند؛ (4) نظریه نهایی ملاصدرا که علم پیشین حق تعالی به موجودات را، حصولی، تفصیلی و در عین حال عین ذات پرودگار می داند. نویسنده این نوشتار، با بیان ضعف های سه نظریه اول، نظریه چهارم یعنی نظریه نهایی ملاصدرا را برئ از تمام آن اشکال ها می داند و به عنوان نظریه خود برمی گزیند.

اصالت وجود در تحقق، عبارت است از موجود بودن وجود به خودی خود به گونه ای که موجود بودن آن، عین حقیقت او باشد نه وابسته به حالتی دیگر. این نوشتار در دو مرحله، ارائه شده است: یکی اصالت حقیقت لابشرطی وجود و دیگر، اصالت وجودهای خاص. هر کدام از این دو ادعا با ادله متعددی اثبات شده که به آنها دراین مقاله پاسخ داده ایم. در این مقاله، پنج نظریه دیگر در مورد موجود اصیل مطرح گردیده است که عبارتنداز: اصالت ماهیت و اعتباری بودن وجود؛ اصالت وجود وماهیت؛ اصالت وجود در واجب و اصالت ماهیت در ممکنات؛ اصالت وجود و ماهیت موجود به عین موجودیت وجود؛ اصالت وجود و اصالت ماهیت به تبع وجود. نظریه اخیر را قیصری مطرح کرده و صدرالمتالیهن نیز در برخی آثارش بدان گراییده است. نگارنده این نظریه را با ارائه دلایلی، تایید کرده است. در پایان این نوشتار، آثار اصالت وجود را بررسی کرده ایم.

برهان صدیقین از براهینی است که فیلسوفان مسلمان در اثبات وجود خدا بدان اهتمام ویژه داشته اند و تا کنون تقریرهای متعددی از سوی ابن سینا، ملاصدرا، حکیم سبزواری و علامه طباطبایی ارائه شده است. در میان این تقریرها برهان علامه (ره) در عین اتقان از پیچیدگی خاصی برخوردار است که برخی اندیشه ها را به این پرسش کشانده که آیا این برهان از اعتبار منطقی برخوردار است یا در آن مغالطه ای نفوذ کرده است؟ به نظر می رسد که این برهان از اعتبار لازم برخوردار است و روش علامه (ره) در این برهان به اموری دیگر مانند بیداری و خواب، خارجی و ذهنی و معناداری و بی معنایی قابل تعمیم است و به موجب این روش خواب در پرتو بیداری خواب است و ذهنی در پرتو خارجی ذهنی است و بی معنایی در پرتو معناداری بی معنا است، بنابراین خواب مطلق، ذهنی مطلق و بی معنایی مطلق خود متناقض است.

مفهوم ذاتی از واژگان پرکاربرد در منطق و فلسفه است. چون بی توجهی به معانی مختلف یک واژه مشترک، سبب خطا و غلطیدن به دام مغالطه اشتراک لفظی می شود، بر آن شدیم معانی مختلف واژه ذاتی را مشخص کنیم. در این میان، چند معنا از معانی این واژه مشهورتر است؛ مثل ذاتی باب ایساغوجی و یا ذاتی باب برهان، ولی حتی در این دو معنا نیز سخنانی متفاوت و گاه متعارض هست که در این نوشتار به بررسی آنها خواهیم پرداخت.

نزدیک به پنج سال از سخنان مقام معظم رهبری مدظله العالی در جمع نخبگان و فضلای حوزه علمیه قم می گذرد. معظم له در آن جلسه مهم، ضمن تبیین چالش های فلسفه در حوزه های علیمه، یکی از وظایف بسیار مهم عالمان حوزوی را نوشتن کتاب های فلسفی برای کودکان و جوانان با مبانی استوار و ادبیات جذاب دانستند.
در این نوشتار، برآنیم تا افزون بر ارائه گزارشی از روند ترویج فلسفه برای کودکان در ایران، اشاره ای نیز به چالش های فراروی آن داشته باشیم تا بدین وسیله، گامی در تحقق خواسته های معظم له برداشته باشیم.

معرفت شناسی در غرب، اطلاق ها و کاربردهای گوناگونی یافته است؛ به گونه ای که گاه موجب ابهام می شود و فهم دقیق یک نظریه، یافتن مخاطب و تفاوت آن با دیگر دیدگاه ها، بسیار دشوار می گردد. پرسش آن است که آیا می توان چشم انداز کلی از جریان های معرفت شناسانه ارائه داد؛ به گونه ای که ما را در یافتن موقف صاحب یک نظریه و رقیبان آن یاری رساند؟
نوشتار حاضر با هدف یافتن پاسخ این پرسش صورت گرفته و گرایش های مهم در این حوزه را بازشناخته است. برای این منظور، بحث های مرتبط با معرفت شناسی را به معرفت شناسی و فرامعرفت شناسی تقسیم کرده ایم. معرفت شناسی را به مطلق و مقید و مطلق را به سنتی، مدرن و معاصر دسته بندی کرده ایم اما هر سه دوره، به رغم تحولات متعدد، یک جریان غالب دارد که با افلاطون آغاز شد و با دکارت و کانت بسط یافت و امروزه نیز با تعدیل های بسیار، هوادارانی دارد.
این جریان، رقیبانی نیز داشته است که از مهم ترین آنها، معرفت شناسی قاره ای است که خود زیرمجموعه هایی دارد. رقیب دیگر آن، معرفت شناسی های طبیعت گرایانه است؛ همچون معرفت شناسی طبیعی شده، معرفت شناسی تکوینی، تکاملی و اعتمادگرا (دیدگاهی که بنا به دلایلی، در بحث برون گرایی نیز مطرح شده است). رقیب سوم معرفت شناسی تحلیلی، معرفت شناسی اجتماعی است که به اعتبار دیگری رقیب آن به شمار می آید.در ادامه، جریان معرفت شناسی تحلیلی را به درون گرایی و برون گرایی تقسیم کرده ایم که نمونه برجسته درون گرایان، مبناگرایان و انسجام گرایان هستند و اعتمادگرایی و دیدگاه فضیلت محور، نماینده هایی از معرفت شناسی برون گرایانه هستند.

در حوزه معرفت شناسی، یقین از اهمیت والایی برخوردار است در بیان جایگاه آن، همین بس که بسیاری از فیلسوفان در گذشته و حال معرفت حقیقی را با معرفت یقینی برابر دانسته اند؛ به گونه ای که اگر یقین دست ندهد، معرفت حقیقی نیز حاصل نمی گردد.
در این نوشتار، به مباحثی مانند پیشینه بحث یقین، انواع یقین و تعریف هایی که فیلسوفان یونان، مسلمان و غربی از یقین مورد نظر ارائه کرده اند، پرداخته ایم. براساس شواهد تاریخی، دیدگاه فیلسوفان یونان و فیلسوفان مسلمان درباره تعریف یقین و برابر دانستن آن با علم حقیقی یکسان است، اما غربی ها نظر متفاوتی دارند؛ برخی از آنها، معیار یقین را اموری مانند «وضوح و تمایز» یا «حسی بودن» می دانند و برخی دیگر، همین تعریف یا تعریف یونیان از یقین را می پذیرند، اما علم را با یقین برابر نمی دانند، بلکه آن را «باور صادق موجه» تلقی می کنند.

نوشتار حاضر در دو بخش تنظیم شده است: در بخش اول، اقسام کتاب شناسی ها تبیین شده اند و در بخش دوم، به برخی از کاربردها و فایده های تحقیقی درباره قلمرو و اقسام کتاب شناسی ها تدوین کتاب شناسی در عصر حاضر پرداخته است.