نشریه معارف عقلی
پیاپی 6 (تابستان 1386)

درباره چرایی طرح بحث وجود ذهنی در فلسفه اسلامی دو نظریه وجود دارد: برخی بر این باورند که این بحث برای اثبات مطابقت ذهن و عین است. در مقابل، گروهی معتقدند وجود ذهنی، بحثی وجود شناختی و در مقام اثبات وجود ذهنی در کنار وجود خارجی است.
این مقاله با تاکید بر دیدگاه دوم، نشان می دهد نظریه کسانی که معتقدند ماهیت برخی از اشیا و واقعیت ها به ذهن می آید و نیز نتایجی که از این نظریه به دست می آورند، نادرست است. نظریه وجود ذهنی نه تنها مشکل مطابقت را حل نمی کند، بلکه این مشکل، خود بر نظریه وجود ذهنی مبتنی است و راه حل آن را باید از راه دیگری جست.

در طول تاریخ اندیشه فلسفی، رویکردهای گوناگونی را در معرفت شناسی می توان شناسایی کرد که مهم ترین آنها عبارتند از: 1. رویکرد قدما؛ 2.رویکرد مدرن که بر فلسفه عقل گرای مدرن اروپایی مبتنی است؛ 3. رویکردی بر پایه فلسفهتحلیلی معاصر یا فلسفهکشورهای انگلیسی زبان. 4. رویکرد مبتنی بر فلسفه های اروپایی همچون هرمنوتیک فلسفی، پست مدرنیسم و... که بیشتر از آموزه های کانتی اثرپذیرفته اند. امروزه گرایش های گوناگونی در معرفت شناسی دیده می شود که هر یک بر نگرش فلسفی ویژه ای مبتنی است. هر یک از گرایش ها و رویکردهای یاد شده طرفداران بسیاری در برخی محافل دانشگاهی دارد.در این نوشتار، می کوشیم تا رویکرد قدما و ویژگی های آن را شرح دهیم. سپس گرایش اندیشمندان مسلمان را که از این رویکرد اثرپذیرفته و نقشی را که آنها در رشد این رویکرد ایفا کردنده اند بررسی می کنیم؛ به ویژه با توجه به مسئله عقلانیت معرفت و عقلانی نبودن شکاکیت و نسبیت گرایی مطلق این مسئله را می کاویم.

برای برهان صدیقین صدرالمتالهین، در اسفار، تقریرهای گوناگونی هست که شارحان و تعلیقه نویسان اسفار به آنها پرداخته اند. در تقریری که در پیش رو داریم، تلاش شده است نشان داده شود که یگانه تصویر معقول واقعیت ها سلسله ای تشکیکی از وجودهاست که سرآمد آنها وجود بی نهایت، یعنی خداوند است. پس یا واقعیتی نیست یا اگر هست در سلسله ای واقع است که در راس آن خداوند وجود دارد.
توضیح این تقریر، مستلزم تبیین دقیق تشکیک وجود است که بحثی به نسبت دقیق و طولانی است و توصیف دقیق این برهان به درازا می کشد. از این رو، برای احاطه اجمالی خواننده بر این برهان و از دست ندادن رشته کلام، در آغاز شکل تحلیلی مختصر برهان، سپس شکل توصیفی و در پایان، تحلیل تفصیلی آن را می آوریم. برای آشنایان با فلسفه، مراجعه به یکی از این سه شکل کافی است.

اصالت وجود در تحقق خارجی عبارت است از موجود بودن وجود به خودی خود؛ به گونه ای که موجود بودن آن عین حقیقت او باشد، نه وابسته به حالتی دیگر. این بحث، در دو مرحله مطرح گردیده است: یکی اصالت حقیقت لابشرطی وجود و دیگر، اصالت وجودهای خاص. هر یک از این دو ادعا با دلیل های گوناگون اثبات شده است. اشکال های اصالت وجود همان ادله اصالت ماهیت است که در این مقاله به آنها پاسخ داده ایم. در این مقاله، پنج نظریه دیگر در مورد موجود اصیل مطرح گردیده است که عبارتند از: 1. اصالت ماهیت و اعتباری بودن وجود؛ 2. اصالت وجود و ماهیت؛ 3. اصالت وجود در واجب؛ 4. اصالت ماهیت در ممکنات؛ 5. اصالت ماهیت به تبع وجود. نظریه اخیر را قیصری مطرح کرده و صدرالمتالهین نیز در برخی آثار خود بدان تمایل نشان داده است. نگارنده نیز کوشیده است این نظریه را با ادله ای تایید کند. در پایان، آثار اصالت وجود بررسی شده است.

علامه طباطبایی بر وجود خداوند متعال برهانی بدین شرح اقامه کرده اند: الف) انکار اصل واقعیت، مستلزم اثبات آن است؛ ب) هرچه انکار ش مستلزم اثبات آن باشد، وجودش ضروری است؛ اصل واقعیت، ضروری الوجود (واجب الوجود) است.
درباره مقدمه اول نیز می توان گفت: اگر کسی اصل واقعیت را انکار کند، آن گاه بدین حقیقت می رسد که واقعیت واقعا معدوم است. پذیرش این سخن که واقعیت واقعا، معدوم است، پذیرفتن نوعی واقعیت است. پس اگر کسی اصل واقعیت را انکار کند، گونه ای از واقعیت را پذیرفته است.
باید توجه شود که واژه «واقعا» در این استدلال اعم از وجود و عدم است و با این واژه، هیچ واقعیتی اثبات نمی شود.

بنابر قاعده فرعیت، ثبوت محمول برای «موضوع» فرع ثبوت مثبت له (موضوع) است، نه فرع ثبوت محمول ثابت (محمول). بر این قاعده، در مواردی از جمله در حمل ذاتیات بر ذات و حمل وجود بر ماهیت اشکال می شود. این اشکال، پاسخ های گوناگونی دارد. یکی از پاسخ ها این است که قاعده در هلیات بسیطه جاری نمی شود؛ زیرا مفاد آن همچون ثبوت محمول برای موضوع (ثبوت شی لش‍ئ) نیست. پاسخ دقیق تر از صدرالمتالهین است که بنابر اصالت وجود، ماهیت عارض بر وجود و فرع بر آن است و در واقع، قضیه از باب عکس الحمل است.
مفاد دیگر قاعده این است که ثبوت محمول برای موضوع، فرع ثبوت محمول نیست. چه بسا محمول عدمی بوده و برای موضوع، ثابت باشد. از نظر صدرالمتالهین پیرو شیخ الرئیس تا محمول وجود نداشته باشد، صفت برای موضوع قرار نمی گیرد. بنابراین، محمول عرضی گونه ای موجود است.

در بخش نخست این مقاله به امکان، چونان جهت قضیه در کلام ارسطو اشاره شد. سپس به آرای منطق دانان مسلمان پرداختیم. در سخنان دانشمندان مسلمان، چهار معنا برای امکان بازشناخته شده است. در بخش بعد، امکان در فلسفه را کاویده و چند بحث فلسفی درباره آن را طرح کرده ایم؛ از جمله: امکان، ملاک احتیاج به علت و وجودی یا عدمی بودن آن؛ آن گاه دلایل هر قول را آورده ایم و پس از پذیرش وجودی بودن امکان، نحوه وجود امکان بررسی شده است. در این بحث، سه دیدگاه مطرح است: معقول اول بودن امکان؛ معقول ثانی منطقی بودن و یا معقول ثانی فلسفی بودن آن.

این نوشتار درباره راز بداهت در تصورات است. بدین منظور، برخی از مصداق های تصور بدیهی آورده شده، و سپس راز بداهت این تصورات از منظرهای مختلف در سیمای شش نظریه بررسی شده است.

یکی از بحث های اساسی معرفت شناسی، مسئله بدیهیات است. بدیهیات در دیدگاه های معرفت شناختی بیشتر فیلسوفان، نقشی بی بدیل دارد. از آنجا که این دسته از دانش های بشری، به اکتساب نیاز ندارند، می توانند پایه ای استوار برای دستیابی به دیگر دانش های بشری باشند. توجه به ویژگی های بدیهیات، در عین حال که ما را از بسیاری از خطاهای معرفت شناختی باز می دارد، در پاسخ گویی به شبهه های فراوانی هم که امروزه درباره بدیهیات طرح می شوند، ما را یاری می رساند.
در این مقاله کوشیده ایم دو اصطلاح مختلف بدیهی را که کمتر بدان توجه می شود، روشن سازیم و برخی از ویژگی های آنها را مقایسه کنیم. توجه به اختلاف دو اصطلاح «بدیهی به معنای اعم و بدیهی به معنای اخص» در تعیین انواع بدیهیات ضروری است. گزاره هایی در سخنان فیلسوفان ما بدیهی شمرده شده اند، ولی امروزه بدیهی شمرده نمی شوند. هدف این مقاله، نشان دادن اختلاف نظر یاد شده در شمار بدیهیات است که با دقت در دو اصطلاح نانوشته بدیهی و نظری برطرف می شود.

یکی از مسائل مهم فلسفه اخلاق، بررسی مطلق بودن یا نسبیت احکام اخلاقی است. اندیشورانی که خاستگاه احکام اخلاقی را اراده افراد یا قرارداد می دانند، به طبع اخلاق را نیز نسبی خواهند دانست؛ زیرا خواست افراد متغیر، و قراردادها تغییرپذیرند.
از آنجا که استاد شهید مطهری گزاره های اخلاقی را انشایی می داند، این توهم به ذ هن می آید که از نظر وی احکام اخلاقی، نسبی هستند.
در این مقاله می کوشیم با توضیح مراد استاد از انشایی بودن گزاره های اخلاقی، نظر او را در زمینه کلیت و اطلاق، و رد نسبیت اخلاقی ارائه دهیم. از این رو، ناگزیر به دیدگاه استاد شهید درباره موضوع و محمول گزاره های اخلاقی نیز نظری افکنده ایم.

این مقاله نوشتاری است در حوزه کتاب شناسی که در آن کوشیده ایم افزون بر بیان چیستی کتاب شناسی و تاریخچه آن، شیوه های گوناگون کتاب شناسی های نو گزارش و بررسی شود؛ همچنین نگاهی گذرا به وضعیت کتاب شناسی های موجود انداخته، رویکرد مرکز پژوهشی دائره المعارف علوم عقلی اسلامی را در امر کتاب شناسی همراه با نتایج به دست آمده کاویده ایم. سپس امتیازهای این شیوه ابداعی بر دیگر کتاب شناسی ها بیان شده است.