فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه
پیاپی 52 (زمستان 1384)

افزون بر نیمی از جمعیت جهان در نواحی روستایی کشورهای در حال توسعه زندگی می کنند که از نظر فقر، سو تغذیه و سواد بدترین بخش از جمعیت جهان به شمار می آیند. رفع معضلات این جمعیت عظیم از طریق برنامه ریزی آگاهانه توسعه روستایی امکانپذیر است، به طوری که هر برنامه موثر توسعه روستایی باید از راه افزایش تولید و مشارکت توده های روستایی و توسعه و برخورداری از مزایای آن، به مقابله با فقر برخیزد. در واقع هر برنامه توسعه روستایی باید از دو بعد مورد توجه قرار گیرد؛ نخست از لحاظ آثار آن بر تولید و دوم از نظر توزیع منافع آن در جامعه روستایی. از آنجا که نقش تعاونی تولید و نهایتا توسعه روستایی مهم است و با توجه به اینکه سرمایه گذاری ها و تلاشهای گسترده ای برای تاسیس و پیشبرد تعاونی های تولید کشاورزی انجام گرفته لذا هدف کلی این پژوهش نیز مطالعه و بررسی آثار تعاونی های تولید در فرایند تولید محصولات کشاورزی و رفع نیازهای کشاورزان در امر تولید محصولات کشاورزی است.
این پژوهش از نوع پژوهش ارزشیابی است و با به کارگیری روش نمونه گیری تصادفی طبقه بندی شده در استانهای فارس و بوشهر صورت گرفته است. به این منظور در مجموع با 52 نفر مدیر عامل و 260 نفر کشاورز در 52 تعاونی تولید مصاحبه و اقدام به تکمیل پرسشنامه شد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که عملکرد تعاونی های تولید در رفع نیازهای کشاورزان در مجموع ضعیف بوده و شاخص کلی عملکرد نیز، که حاصل جمع عملکرد تعاونی های تولید کشاورزی در مراحل پیش از کاشت، داشت، برداشت، پس از برداشت و انجام خدمات ترویجی است، بر این موضوع تاکید دارد، هر چند بین تعاونی های مختلف از نظر این شاخص تفاوتهایی نیز وجود دارد به طوری که میانگین عملکرد برخی تعاونی ها در فعالیتهای پس از برداشت، کمترین و برخی نیز در فعالیتهای داشت و کاشت بیش از دیگر مراحل بوده است.

این پژوهش به اندازه گیری و تجزیه و تحلیل عوامل موثر بر کارایی طرحهای مرتعداری واگذار شده به مرتعداران (خصوصی سازی مراتع) در سه استان کشور می پردازد. با عنایت به ویژگی های حاکم بر بخش کشاروزی و منابع طبیعی به طور اعم و شرایط خاص منابع طبیعی (بالاخص مراتع) در ایران رهیافت مدل مرزی تصادفی بر دیگر رهیافتها ترجیح داده شد. در این پژوهش دو فرم تابعی ترانسلاگ و کاب داگلاس، که دردهه اخیر در پژوهشهای مشابه متداول بوده است، با استفاده از نرم افزار frontier مورد تخمین قرار گرفت. درنهایت به استناد آزمونهای صورت گرفته، فرم کاب داگلاس برای طرحهای مرتعداری نمونه کافی تشخیص داده شد. از میان مدلهای مختلف و بر اساس آزمون فرضیه های صورت گرفته، مدل ناکارایی فنی غیر خنثی هووانگ و لیو (Huang & liu. 1994) انتخاب شد. کارایی های فنی براورد شده برای طرحهای مرتعداری در یک طیف گسترده و دامنه 27 تا 99 درصد و با متوسط کارایی 63 درصد در سه استان کشور (86 طرح مرتعداری نمونه) متغیر بود. نتایج حاکی از فزاینده بودن بازده نسبت به مقیاس در میان طرحهای مرتعداری می باشد. یافته های دیگر تحقیق نشان می دهد که عملکرد (تولید در هکتار) علوفه و گیاهان خشک در طرحهای مرتعداری سه استان مورد بررسی نسبت به مراتع مجاور حدود 55 درصد افزایش داشته است.

اصلاحات ارضی سال 1342 موجب خردی و پراکندگی اراضی کشور شد که برای جبران آن تاسیس تعاونی های تولید روستایی پیشنهاد گردید. در حال حاضر توسعه این تشکلها در دستور کار وزارت جهاد کشاورزی قرار دارد و انتظار می رود به این وسیله امکان افزایش بهره وری نهاده های تولید، از جمله نهاده آب، فراهم شود.
هدف این مطالعه محاسبه و مقایسه بهره وری آب در دو گروه از زارعان عضو تعاونی های تولید روستایی و زارعان غیر عضو می باشد تا مشخص شود که آیا تعاونی ها موفق به افزایش بهره وری آب شده اند یا خیر. جهت محاسبه بهره وری آب از نسبت مقدار محصول تولید شده به مقدار آب مصرف شده استفاده شد. اطلاعات مورد نیاز این تحقیق از روش میدانی و با پرسشگری در سال 1379 جمع آوری گردید. نتایج به دست آمده نشان داد که میانگین بهره وری آب برای کل محصولات زراعی در بهره برداری های عضو شرکتهای تعاونی تولید روستایی و بهره برداری های غیر عضو تقریبا یکسان است.

در این پژوهش محقق به دنبال پاسخگویی به این سوال اساسی است که آیا برای ایجاد تحول در مدیریت بخش کشاورزی می توانیم به جای تاکید بر مداخله و دستکاری در مولفه های درون سازمانی بر عوامل برون سازمانی تاکید کنیم و از طریق سازماندهی و توانمند سازی مخاطبان، مشتریان و خدمت گیرندگان بخش کشاورزی، در قالب تشکلها و سازمان های غیر دولتی و مردمی، اصلاح و تحول درمدیریت بخش را به صورت مستمر و سازمان یافته پیگیری نماییم؟
یافته های این پژوهش حاکی از جواب مثبت به سوال پیش گفته می باشد و در نهایت اثبات شده است که هر قدر بهره برداری بخش کشاروزی سازمان یافته و متشکل شوند بر میزان پاسخگویی، شفافیت، کارایی و اثر بخشی و نهایتا بهره وری بخش، به عنوان پیامدهای تحول، افزوده می شود.

یکی از عوامل مهم اثر گذار بر سطح درآمد، سرمایه انسانی افراد است که در بسیاری از مدلهای نظری رشد اقتصاد مانند لوکاس؛ بکر، مورفی و تمورا؛ لائو؛ جامیسن و لوات؛ ربلو؛ مولیگان و سالایی مارتین (که مشخصات کتابشناسی آنها درمنابع پایانی مقاله ذکر شده است) در سالهای آموزش افراد متجلی دانسته شده است. در نیمه دوم دهه 1990 افرادی چون برو – لی؛ نهرو، سوآنسن و دوبی (رجوع شود به منابع پایانی مقاله) با تبین سرمایه انسانی در سالهای تحصیلی به اندازه گیری آن اقدام کردند.
در این مطالعه آموزش رسمی شاخصی برای اندازه گیری سرمایه انسانی دانسته شده و با ارایه جایگزینی برای تجربه افراد، انباشت سرمایه انسانی در حین کار نیز مورد توجه قرار گرفته است. همچنین به دلیل وجود تبعیض و جداسازی شغلی، جنسیت افراد به عنوان متغیر مهم اثر گذار بر تفاوت در درآمد، وارد مدل شد. سپس با استفاده از تابع دریافتی های مینسر (Mincer, 1958 & 1947) و تعدیل آن برای اقتصاد ایران، اثر سرمایه انسانی بر درآمد افراد برای سالهای 1363 تا 1379 برای خانوار شهری و روستایی به تفکیک بررسی گردید. نتایج به دست آمده نشان دهنده آن است که درآمد افراد نه تنها تحت تاثیر سرمایه انسانی (سالهای تحصیلی و تجربه) آنها قرار می گیرد بلکه جنسیت افراد نیز از عوامل اثر گذار بر درآمد آنهاست.

با توجه به آمار و ارقام موجود و مطالعات انجام گرفته در ایران به جرات می توان گفت که آب کمیاب ترین عامل تولید محصولات کشاورزی است و توسعه بخش کشاورزی رابطه مستقیمی با کمیت و کیفیت منابع آب و نحوه مدیریت و استفاده از این منابع دارد. استفاده از سیستمهای آبیاری تحت فشار، به عنوان سیاستی جهت بهبود مدیریت تقاضای آب و افزایش بازده استفاده از آب، توانسته است تا حدی کمبود منابع آب را جبران کند. در مطالعه حاضر آثار ریسکی کاربرد سیستمهای آبیاری تحت فشار، که تکنیکی جهت صرفه جویی در آب و افزایش کارایی هر واحد آب مصرفی است، بررسی شده است. در این مطالعه با استفاده از روش های برنامه ریزی ریاضی ریسکی (الگوی تارگت موتاد) برای دو حالت استفاده و عدم استفاده از این نوع سیستمها، تحلیلهای مورد نظر صورت گرفته است. نتایج حاصل از مدلهای تخمینی نشان می دهد که به کارگیری این سیستمها باعث کاهش ریسک و در نهایت، افزایش نسبت بازده به ریسک شده است.

در این مقاله ابتدا تاریخچه ای از تصمیمگیری و کاربرد مدلهای برنامه ریزی در کشاورزی ارایه می شود، آنگاه با توجه به محدودیتهای ذکر شده برای مدلهای برنامه ریزی خطی، الگوی برنامه ریزی امکانی با هدف تعیین الگوی بهینه تولید محصولات زراعی مورد بررسی قرار می گیرد. در ادامه با استفاده از داده های جمع آوری شده از سطح حدود 10 هزار هکتار از اراضی آبی شمال استان فارس طی سالهای 1381-1375، مدلهای برنامه ریزی امکان در سناریوهای مختلف شامل نبود قطعیت کامل، کاهش 254 درصدی نبود قطعیت، کاهش 50 درصدی نبود قطعیت، کاهش 75 درصدی نبود قطعیت و کاهش 100 درصدی نبود قطعیت (قطعیت کامل)، طراحی و حل و در پایان نیز پیشنهادهایی ارایه می شود.

با توجه به نقش مؤثر ظرفیت تولید شیر در کاهش هزینه گاوداری ها، تعیین ظرفیت تولیدی گاوداری های با حداقل هزینه ضروری است. در مطالعه حاضر ظرفیت بهینه تولید، اندازه بهینه گله و حداقل هزینه متوسط تولید شیر در گاوداری های تولید کننده شیر در استان فارس مورد بررسی قرار گرفته است. بدین منظور 141 گاوداری شیری بالای 10 راس، از طریق نمونه گیری طبقه بندی شده، متناسب با حجم در سه شهرستان شیراز، مرودشت و سپیدان انتخاب و اطلاعات مورد نیاز از طریق مصاحبه با مدیران این گاوداری ها جمع آوری شد...

در گذر از مدیریت سنتی به مدیریت نوین، برنامه ریزی جایگه مهمی در تعیین نوع و اندازه فعالیتهای بنگاه های بزرگ داشته است. از اوایل دهه پنجاه، برنامه ریزی خطی از ابزار مهم تحقیق در اقتصاد کشاورزی به شمار می آمده و کاربرد آن در مسایل مدیریت مزرعه و تجزیه و تحلیل ترکیب غذایی قابل توجه بوده است.
تعیین الگوی بهینه برای فعالیتهای پرورش و فروش رده های مختلف دام و تعیین حداکثر سود اقتصادی واحد دامی از اهم اهدافی است که در این تحقیق دنبال می شود. این پژوهش در یکی از بزرگترین واحدهای گاوداری کشور در دوره 1381-1377 با استفاده از برنامه ریزی خطی پویا صورت گرفته است. بر اساس آمار و اطلاعات موجود، امکان تعریف هشت فعالیت داشتی مجزا و یک فعالیت فروش در حوزه گله مادینه برای هر سال در این شرکت وجود داشته است. تابع هدف، تابع سود فعالیتهای شرکت و هدف، حداکثر کردن آن بوده است. مدل نهایی، با توجه به الگوی مدل برنامه ریزی خطی پویا، یک تابع هدف 45 متغیره با 110 محدودیت در دوره پنج ساله بوده است.
نتایج تحقیق نشان می دهد که در سالهای اولیه اختلاف بین مدل و واقعیت قابل توجه بوده ولی در سالهای پایانی این دو با هم برابر شده اند. همچنین با ثبات قیمتهای بازار، واحد مورد بررسی در بهترین شرایط سود دهی، نسبت به سال 1381 امکان کسب 10 درصد سود واقعی بیشتر داشته است. همچنین مشخص شد که حساسترین محدودیت، محدودیت جیره بوده است.

با توجه به نقش سوددهی واحدها در تداوم فعالیت اقتصادی شان، مطالعه این مقوله اهمیت زیادی دارد. به همین دلیل، در مطالعه حاضر نیز مشکلات سوددهی واحدهای پرورش گاوهای شیری با استفاده از یک روش سیستمی بررسی گردید. در این روش با اندازه گیری کارایی اندازه، کارایی فیزیکی و کارایی اقتصادی و تحلیل هزینه، دلایل عدم سوددهی واحدهای مورد مطالعه تعیین شد.
داده های تحقیق از روش نمونه گیری خوشه ایتصادفی دو مرحله ای به دست آمد. در مرحله اول سه شهرستان شیراز، مرودشت و سپیدان انتخاب گردید و در مرحله دوم با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی سیستماتیک، به 120 واحد گاوداری صنعتی مراجعه و اطلاعات مورد نیاز جمع آوری شد.
نتایج نشان می دهد که تنها 5.8 درصد از واحدهای مورد مطالعه (7 واحد) مشکل سوددهی نداشته اند و در 37.8 درصد از واحدهای با ارزش تولید پایین، مشکل عدم سوددهی مربوط به ناکارایی اندازه بوده است. همچنین مشکل سوددهی 62.2 درصد از واحدهای با ارزش تولید پایین، کم بودن کارایی فنی و رضایتبخش نبودن ترکیب فعالیتها بوده است. 39 واحد از واحدهای مورد مطالعه، به رغم داشتن ارزش تولید بالا، مشکل سوددهی داشته اند که مشکل سوددهی 6 واحد از آنها به بالا بودن هزینه های ثابت و مشکل سوددهی بقیه به پایین بودن کارایی اقتصادی و مشکلات بازاریابی مربوط بوده است.

میگو از ذخایر مهم آبزی کشور است که به لحاظ ارزش غذایی فراوان و قیمت بالا در بازارهای جهانی، دارای اهمیت اقتصادی خاصی در بین فراورده های آبزی است. محدوده آبهای استان بوشهر به لحاظ موقعیت ویژه زیستگاه ها و ذخایر میگو در میان استانهای ساحلی جنوب بیشترین میزان استحصال میگو را در طی سالهای مختلف به خود اختصاص داده است. مطالعه حاضر با هدف تعیین کارایی فنی ناوگان صید میگو و شناسایی عوامل موثز بر کارایی شناورهای صید میگو انجام شده است. جامعه آماری این مطالعه شناورهایی هستند که در سال 1381 در آبهای خلیج فارس (حوزه استان بوشهر) اقدام به صید میگو کرده اند. این جامعه شامل 46 فروند کشتی، 587 فروند لنج و 1182 فروند قایق است که به مدت 36 روز مبادرت به صید میگو کرده و در مجموع 1110 تن میگو برداشت نموده اند.
در این مطالعه از روش مرزی تصادفی برای اندازه گیری کارایی استفاده شده و برای هر طبقه شناور (قایق، لنج و کشتی) یک مدل مرزی تصادفی و ناکارایی براورد گردیده است. نتایج مطالعه نشان می دهد که عوامل مختلفی بر میزان صید هر یک از طبقات و کارایی آنها تاثیر دارد. متوسط کارایی فنی سه طبقه شناور، لنجها، کشتی ها و قایقها به ترتیب برابر با 0.81، 0.73 و 0.47 بوده است. در مقایسه با سایر مطالعات انجام شده به نظر می رسد که کارایی فنی لنجها و کشتی ها نسبتا خوب، ولی کارایی قایقها بسیار پایین بوده

کیوی به همراه سیب و مرکبات از مهمترین میوه های مصرفی جهان به شمار می آیند. ارزش غذایی کیوی از اغلب میوه ها بیشتر می باشد، به طوری که این میوه سرشار از ویتامینهای مختلف و عناصر معدنی مانند روی، سدیم، پتاسیم؛ کلر و. . است. زلاندنو، ایتالیا و شیلی عمده ترین تولید کنندگان این میوه در جهان محسوب می شوند.
سابقه کشت انبوه کیوی در ایران به سالهای 1360 و بعد از آن بر می گردد. استان مازندران به علت دارابودن شرایط آب و هوایی معتدل و مرطوب، بارندگی فراوان و زمینهای حاصلخیز، در کشت این محصول از جایگاه ویژه ای برخوردار است، به طوری که سالانه حدود 90 درصد تولید کیوی کشور را به خود اختصاص می دهد.
در تحقیق حاضر پس از استخراج آمار و اطلاعات از پرسشنامه های تکمیلی تولید کنندگان کیوی در غرب استان (رامسر، تنکابن، نوشهر و چالوس)، تابع تولید درجه دوم، به عنوان بهترین برازش از میان سایر توابع تولید، مورد برآورد و تخمین قرار گرفت. نتایج نشان می دهد که میزان استفاده از عوامل تولید کود شیمیایی، نیروی کار و سطح زیر کشت از میزان بهینه کمتر می باشد که باید با تدابید لازم میزان به کارگیری این عوامل در سالهای آینده بهینه شود.

انار یکی از اقلام مهم صادراتی استان یزد محسوب می شود. شرایط خاص اقلیمی و دانش بومی کشاورزان منطقه از عوامل بسیار مهم رشد و توسعه تولید انار در این استان به شمار می آید. صادرات انار به طور مستقیم سب تحصیل ارز خارجی، افزایش اشتغال در تولید و صنایع جنبی آن و به طور غیر مستقیم سبب رشد و توسعه روستایی و فقرزدایی و کویرزدایی و در نتیجه، رسیدن به توسعه پایدار شده است. هدف اصلی این تحقیق تحلیل وضعیت انواع کارایی (فنی، تخصیصی، اقتصادی و مقیاس) است...

در بین عوامل تولید کمیت و کیفیت نیروی کار دارای اهمیت بسزایی است، زیرا این عامل در کلیه مراحل تولید نقشهای مختلفی را ایفا می کند. نیروی کار زن نیز عامل مهم در تولید است که نا آگاهی از نقش آن در مراحل ختلف تولید یکی از موانع توسعه می باشد. بنابراین ضرورت دارد که با مدیریتی سنجیده از هدر رفتن این عامل بسیار مهم جلوگیری کرد.
در این تحقیق بهره وری نیروی کار زنان و مردان در تولید محصول چغندرقند، که دارای اهمیت اقتصادی بالایی است، و همچجنین تعیین عوامل موثر بر این بهره وری مورد بررسی قرار گرفته است. جهت اجرای این تحقیق اراضی زیر کشت چغندرقند تحت پوشش کارخانه قند بردسیر استان کرمان در نظر گرفته شد و تعداد 150 پرسشنامه به روش خوشه ایتصادفی تکمیل گردید. جهت محاسبه و مقایسه بهره وری نیروی کار زنان و مردان نیز از روش تابع تولید استفاده شد. همچنین برای تعیین عوامل موثر بر بهره وری در منطقه مورد مطالعه، تابع کاب داگلاس تخمین زده و برای تعییین رابطه بین دستمزدها از آزمون گرانجر استفاده شد.
بر اساس نتایج تحقیق، در کلیه بهره برداری های بهره وری نیروی کار زنان ازمردان کمتر است و بهره وری نیروی کار خانوادگی در کمترین مقدار قرار دارد. عواملی همچون دستمزد، تعداد ماشین آلات و درآمد سالانه زارعان اثر مثبت و عامل نسبت نیروی کار به زمین اثر منفی بر سطح بهره وری نیروی کار دارد. رابطه بین دستمزد و بهره وری یکطرفه بوده، یعنی بهره وری تابعی از دستمزد در منطقه مورد مطالعه است.

شهرستان کاشمر مهمترین منطقه تولید انگور در استان خراسان است. به منظور بررسی اقتصادی و ارزیابی عملکرد تاکداران این شهرستان در سال زراعی 1379-1378 پرسشنامه ای تهیه شد و با 63 نفر از انگور کاران در 23 روستا و آبادی کاشمر مصاحبه حضوری به عمل آمد. سپس با استفاده از تابع تولید کاب داگلاس، ضرایب تابع تخمین زده شد. به منظور محاسبه کارایی فنی انگور کاران از تابع تولید مرزی تصادفی بهره گرفته شد و متوسط این کارایی 61 درصد به دست آمد. نتایج مطالعه نشان داد که سطح زیر کشت، سواد، سابقه باغداری و تعداد افراد خانوار در کارایی فنی تاثیر دارند. بیش از 78 درصد اختلاف تولید واحدها نیز ناشی از عوامل مدیریتی و بقیه مربوط به عوامل خارج از کنترل باغداران است. همچنین شاخص عملکرد در هکتار، معیار مناسبی برای ارزیابی عملکرد باغداران نیست. نتایج ارزیابی اقتصادی احداث باغ نیز نرخ بازده داخلی را 11 درصد نشان می دهد.

این مقاله نظریه و کاربرد مدل برنامه ریزی خطی آرمانی فازی را در بهینه سازی الگوی کشت با در نظر گرفتن هدفهای مختلف مورد توجه قرار می دهد. بدین منظور مجموع درجه عضویت همه آرمانهای فازی در مدل حداکثر می شود. بر خلاف مدلهای برنامه ریزی آرمانی قطعی، این روش به تصمیم گیرنده اجازه می دهد که درجه دسترسی و اهمیت هر آرمان را در مدل مشخص کند. همچنین این روش قادر است مجموعه ای از درجات عضویت سازگار با انتظارات تصمیم گیرندگان را به وجود آورد. در این مقاله ضمن تحلیل نظریه مدل برنامه ریزی خطی آرمانی فازی، کاربردی از آن در بهینه سازی الگوی کشت در اراضی آبی یک دشت جلگه ای واقع در زیر حوضه هزار نشان داده شده است. نتایج حاکی از این است که با ایجاد انعطاف در آرمانها در سمت راست مدل فازی، منابع به نحو بهتری تخصیص می یابد و سطح زیر کشت توسعه پیدا می کند.