مجله صفه
پیاپی 54 (پاییز 1390)

مسکن و محیط های مسکونی به عنوان انسانی ترین موضوع معماری، تامین کننده نیازهای متنوع انسان و زمینه ساز آرامش، سلامت، پرورش و خودشکوفایی انسان هاست؛ ولی از نظر صاحب نظران محیط های مسکونی از اواسط قرن نوزدهم به بعد در پاسخگویی به این نیازها توفیق چندانی نداشته اند. اگرچه از آن زمان اصلاح گرانی سعی کرده اند تا برای حل این نارسایی چاره ای بیندیشند با این وجود الگوهای طراحی ارائه شده توسط آن ها نتوانسته است فرایندهای موثر بر معانی متعدد از خانه را با نگرشی کامل و جامع تبیین کند. بنابراین تحقیق پیرامون ابعاد گسترده مفهوم خانه برای ارائه الگوهای طراحی، ضروری به نظر می رسد. مقاله حاضر در نظر دارد تا با بازاندیشی رویکردهای طراحی به مسکن و با بررسی محدودیت ها و توانمندی های آن ها به فرایندی پویا، که پاسخگوی نیازهای انسانی و روش های متنوع زندگی باشد، دست یابد.
براساس چنین هدفی این تحقیق از نوع بنیادی و بر ماهیت و روش تحقیق کیفی استوار است. تحقیق با چنین روشی به بازشناسی لایه های متعدد مفهوم خانه که بیانگر تنوع نیازهای انسانی در لایه های اجتماعی- فرهنگی، زبان شناسانه، تاریخی، پدیدارشناختی، و روان شناختی است؛ می پردازد و با دیدگاهی کل نگر تصاویر موجود از خانه را بررسی و در الگویی جامع جمع و ارائه کرده است. طراح با داشتن چنین دید جامعی از مفهوم خانه می تواند فرایندهای موثر بر مفهوم « خود- مکان » را که شامل تاثیرپذیری از گذشته، حال و آینده می شود ساکنان خانه را بازشناسد. چنین شناختی امکان تشخیص عوامل موثر و مرتبط با طراحی خانه برای یک فرد براساس نیازهای همه دوره های زندگی آن شخص را فراهم می کند.

این مقاله حاصل تامل در گزارشی شامل ثبت فرایند تدریس درس کارگاه طرح معماری سه با موضوع« طراحی مدرسه » است. از جمله نتایج راهبردی ثبت این فرایند کشف گام های اصلی هدایت طرح یا منازلی برای آموزش طراحی معماری در کارگاه است که، همه مسیر طراحی از ابتدای تامل در موضوع تا عرضه نهایی را در بر می گیرد. معرفی این منازل و جان مایه اصلی هر منزل، که حاصل آن داشتن برنامه ای مشخص در کارگاه طراحی معماری است، هم برای استادان و هم دانشجویان معماری، کاربردی و قابل توجه خواهد بود.

ارزیابی آموزشی، حلقه ای مهم و تعیین کننده در فرایند آموزش است و با توجه به نقش محوری دروس طرح معماری در رشته معماری، اهمیت و حساسیت داوری این دروس انکارناپذیر می نماید. از سوی دیگر، به دلیل ماهیت ذوابعادی معماری و مسائلی باز در طراحی معماری، ارزیابی پروژه های معماری همواره وجوهی احساسی و شخصی از سوی استاد و نقاطی مبهم و سوال برانگیز برای دانشجو دارد و در مواردی می توان گفت روند آموزش را دچار اختلال کرده است.
هدف این تحقیق نزدیک شدن به سازوکارهای مناسب برای داوری طراحی دانشجویان برای کنترل و هدایت جریان آموزش است، به طوری که تحقق اهداف آموزشی درس را تسهیل کند. بدین منظور، ابتدا اهمیت مسئله در آموزش معماری و ضرورت پرداختن به آن بررسی می شود. سپس، از پژوهش های انجام شده در حوزه روان شناسی پرورشی استفاده و به موضوع جایگاه و نقش ارزیابی در آموزش و نیز ابعاد و ویژگی های آن، انواع روش ها و ابزارهای ارزشیابی و چگونگی طرح ارزشیابی پرداخته می شود. در ادامه، با انتخاب کارگاه « طرح معماری 1 سعی خواهد شد به اتکای یافته های مطالعات انجام شده، ،شیوه های ارزیابی موجود بازنگری و مدلی برای ارزیابی کارگاه مذکور ارائه شود.

تابش شدید و مستقیم آفتاب بر سطوح خارجی بازشوها و تبادل حرارت ایجادشده، ناشی از تابش در فضای پشت شیشه با فضای داخلی، موجب مصرف انرژی بیشتر، برای ایجاد آسایش درون یک فضا، خواهد شد. این در حالی است که، ایجاد سایه بان های موثر خارجی می تواند کمک شایانی در جلوگیری از بوجود آمدن چنین وضعیتی در فضای داخل کند. در روند طراحی یک سایه بان موثر خارجی، در اقلیم گرم و مرطوبی همانند بوشهر، که بتوان از آن در محاسبه سایه بان کلیه پنجره های واقع در آن جهت و آن محل استفاده کرد، این سوال مطرح می شود که، چگونه می توان سایه بانی طراحی کرد که، با آن هم در فصول گرم سال حداکثر استفاده از سایه مورد نیاز حاصل شود و هم در فصول سرد سال از آفتاب مطبوع و مورد نیاز برای پنجره ها بهره مند شد؟
در مقاله حاضر با استفاده از داده های کمی ده ساله و استفاده از روش نقاب سایه الگی، نقاب سایه برای پنجره های جنوبی، شرقی، و غربی یک ساختمان در بوشهر و با استفاده از این نقاب سایه ها، سایه بان الگو برای پنجره های هر جبهه از ساختمان طراحی شده است که، از این سایه بان های الگو می توان در طراحی کلیه سایه بان های واقعی مورد نیاز برای ساختمان ها در بوشهر استفاده کرد. همچنین در این مقاله، کوشش شده صحت روش نقاب سایه الگی و عملکرد سایه بان های طراحی شده به این روش، در مدلی سه بعدی و با استفاده از نرم افزار رایانه ای اکوتکت و داده های کمی یک ساعته مربوط به وضعیت تابش در طول یک سال در بوشهر، ارزیابی شود. با استناد به نتایج حاصل از این ارزیابی، در گرم ترین و سردترین ایام سال، عملکرد سایه بان ها و صحت روش نقاب سایه الگی در طراحی را تایید می شود.

در این نوشتار با ارائه پیشینه ای کوتاه از پارادایم های طراحی پژوهی و معرفی دیدگاه های پارادایمی در زمینه فرایند طراحی، صورت بندی و تعریفی از طراحی، از نقطه نظری پراگماتیک، ارائه می شود. کوشش شده است تا در این صورت بندی، ضمن معین بودن نقش طراح، به طور دقیق روشن شود که یک صورت بندی فرایندی از طراحی، چه داشته هایی برای تئوری و پراتیک (کار عملی) طراحی دارد. برای صورت بندی طراحی، ابتدا ابعاد اصلی فعالیت طراحی معرفی شده اند و سپس با ارائه مدلی از فرایند طراحی، کوشش شده است تا الگوی فراگیری از پویایی فرایند طراحی ارائه شود.

تاریخ « شهر ایرانی » موضوع بسیار مهمی است، بدان دلیل که، شناخت آن باید در راستای کشف و شناخت چیستی و چگونگی پدیده شهر و شهرنشینی در تاریخ سرزمینی کهن باشد. اما تحقیق دراین موضوع قدمت چندانی ندارد، نخستین تحقیقاتی که، در نتیجه، مسائلی را در این زمینه مطرح کرده اند، پژوهش هایی هستند که بر اثر اهدافی دیگر شکل گرفته اند؛ در حدود نیم قرن پیش تحقیق در جستجوی علل عقب ماندگی ایران منجر به پژوهش ها و نظریه پردازی هایی در موضوع زندگی اجتماعی در ایران و به تبع آن در موضوع شهرنشینی ایران شد. این تحقیقات عمدتا بر مبنای روش های کلاسیک علمی با محور تحلیل شیوه تولید» شرایط اقتصادی شکل گرفته اند و بعضا بر مبنای نظریه و تبیین شهر و « زندگی جامعه ایرانی » مارکس به تحلیل « آسیایی شهرنشینی ایرانی پرداخته اند. تحقیقات متاخر هم، که مستقیما به موضوع شهر در ایران پرداخته و نظری ه هایی را در این زمینه مطرح کرده اند نیز، متکی بر بینش و روش علمی حاکم بر تحقیقات پیشین هستند. گذشتگان « زندگی اجتماعی » با توجه به هدف علم تاریخ که شناخت است و با این باور که شهر ایرانی یک پدیده تاریخی است و پیچیدگی هایی دارد که، با روش های تقلیل گرای علمی نمی توان به شناخت و تبیین درست آن نائل شد، به نظر می رسد که پژوهش در تاریخ شهر ایرانی نیازمند بینش و روشی متفاوت از آن چیزی است که تاکنون اعمال شده است، به بیان دیگر رویکردی لازم است که بتواند پرده از مردمانی که وابسته به تاریخی بسیار کهن بوده اند « زندگی اجتماعی » زوایای گوناگون برگیرد، یعنی ماهیتی تاویلگرا و پدیدارشناختی، جامع، و کلنگر داشته باشد. امروزه رویکرد ساختارگرا در علم انسان شناسی فرهنگی و نیز دیدگاه سیستمی در تحقیقات شهری، زمینه علمی مناسب این نوع پژوهش را فراهم کرد هاند. ساختارگرایی خود نامیده است. « انسان شناسی تاریخی » مبحثی در علم تاریخ دارد که استروس آن را علمی که روش های تحقیق در تاریخ و اسطوره را به هم نزدیک میکند و راهگشای تحقیقات تاریخی در جوامعی است که، تاریخ آنها با اساطیر پیوند دارد.
مقاله حاضر نشان می دهد که پژوهش در پدیده تاریخی شهر ایرانی، تحقیقی بر است که، به علت مباحث خاص فرهنگی، « شهر ایرانی » محور کشف و فهم معنای حضور همزمان شیوه های مختلف زندگی اجتماعی در سرزمینی با ویژگی های اقلیمی پیچیده و متنوع، و قدمت زیاد و پیوند تاریخ و اسطوره در آن، درگیر غوامضی است که فرا رفتن از رویکردهای علمی کلاسیک و روی آوردن به مباحث علمی متاخر در حوزه انسان شناسی فرهنگی و انسان شناسی تاریخی را ایجاب می کند.

بیش از یک دهه از طرح جدی موضوع « منظر » در محافل دانشگاهی و حرفه ای ایران می گذرد و این واژه، کماکان و به طور فزاینده، در متون تخصصی فارسی معماری، برنامه ریزی، طراحی شهری، و به ویژه معماری منظر استفاده می شود. در این مدت اگرچه منظر بیشتر به جای لندسکیپ به کار رفته است، اما به ندرت به معنی شناسی، روا بودن واژه، تطبیق محتوایی واژه ها، و نهایتا بررسی جنبه های مفهومی متاثر از زمینه های فرهنگی و محیطی واژه ها توجه شده است. ضرورت توجه به این مسئله در حالی است که با وجود دانش ضمنی طراحی محیطی و آموزه های باغ ایرانی، یعنی ریشه های مهم معماری در سرزمین ایران، به روشنی با کمبود پژوهش های بنیادی و تالیف متون فارسی تخصصی در زمینه معماری منظر نیز مواجهیم. و هدف در این مقاله عرضه نتایج تطبیق محتوایی دو واژه« منظر » و « لندسکیپ » و به ویژه مقایسه آن ها از نظر چگونگی سازگاری معنی و مفهوم است. در این مورد، توجه به فعالیت های شناخته شده کنونی، در حوزه های تخصصی مطرح شده، بسیار اهمیت دارد. بدین ترتیب، روش کار مبتنی بر معنی شناسی منظر و لندسکیپ در متون تخصصی فارسی و انگلیسی و نیز تحلیل محتوی دیدگاه های مطرح شده در این زمینه است. یافته ها نیز در بر دارنده بعضی تعریف ها و جنبه های متمایز است و از نظر واژه شناسی، فرهنگ و تاریخ و نیز چگونگی تعامل انسان محیط اهمیت دارند. بنا بر این، با توجه به شرایط موجود آموزشی - پژوهشی و فعالیت های حرفه ای که با موضوع معماری منظر و نیز طراحی منظر در ایران انجام می شود، نتایج این مطالعه تطبیقی می تواند به انجام پژوهش های آتی مرتبط با موضوع به ویژه در زمینه تاریخ و مبانی نظری معماری منظر کمک کند.

شهرها همانند یک سیستم منسجم و یکپارچه وحدت و انتظام درونی دارند. این انسجام و اتصال همواره موجب برقراری جریان فعالیت و فعل و انفعالات درونی سیستم می شود.
لیکن چیدمان عناصر و فضاهای عمومی در قالب یک الگوی فضایی منسجم ضمن معنی بخشی به ادراک آن، عامل ایجاد حیات شهری و جریان زندگی درون سیستم است. این بعد از انسجام فضایی شهر، متفاوت از بعد عملکردی و اقتصادی آن، بعد ماهوی از نظم فضایی را تشکیل می دهد که در ذهن شهروندان نقش بسته و الگوی فضایی را معنی می بخشد.
اما خارج از مراودات بازار کار و مصرف، عملکرد الگوی فضایی شهر ابعاد کیفی و ماهوی دارد، که حضور زندگی و حیات شهری را در درون این سیستم تضمین می کند. این الگوی فضایی کلیت استخوان بندی آن برای شهروندان قابل ادراک است و هویتی ویژه را معنی می بخشد.
مهم ترین بخش از نظام تصمیم سازی در خصوص طراحی شهری،دستیابی به سیاست های استراتژیک در زمینه چیدمان فضایی شهر است.
در این مقاله سازمان فضایی یکی از ابعاد ماهوی کیفیت محیط و همچنین تکنیک و ابزاری در مقیاس کلان و استراتژیک برای سازمان بخشی به الگوی فضایی شهر است. مقاله شامل سه بخش اصلی است؛ بخش نخست، معرفی است که طی آن ابتدا به مفهوم چیدمان مکان های شهری از منظر « فضایی محتوای سازمان » سالینگاروس و هیلیر پرداخته می شود و در ادامه اهمیت و جایگاه محور مجهز در چیدمان فضا و پیکربندی عناصر استخوان بندی فضایی شهر مطرح گردیده است و نهایتا دیدگاه های بیل اریکسون درخصوص آرماتور شهری و اهمیت این پدیده در نظم دهی به استخوان بندی فضایی مطرح شده است. بخش دوم، معرفی « عناصر سازمان فضایی » است، آن گونه که، لینچ، اریکسون، و بیکن مطرح می کنند و طی یک جمع بندی از بین عناصر موثر در شکل دهی، به پدیده سازمان فضایی شهر پرداخته شده است.
سازمان دهی یک روش مدیریت و راهبری، الگوی فضایی شهر و در قالب یک فرایند تدریجی و ادواری، مهم ترین ابزار دست طراحی شهری در بخش سوم بیان شده است.

امروزه یکی از عمده ترین مشکلات در شهرها ناشی از آن است که، تجربه حاصل از حضور افراد در فضاهای معماری و شهری، سازگاری و هماهنگی مناسب با ساختارهای اجتماعی حاکم بر جوامع مرتبط را ندارد. حال پرسش اساسی اینجا است که چه مجموعه دلایلی باعث می شود ساختار فضایی سیستم های پیچیده شهری جواب گوی نیازها و مطالبات افراد آن جامعه نباشد. به منظور بازشناسی این پرسش می بایستی روابط میان « ساختار فضایی » و « ساختار اجتماعی » سیستم های شهری بررسی شود.
نظریه « چیدمان فضا »، منظری جدید برای مبحث ریخت شناسی فضاهای معماری و شهری پیش روی معماران و طراحان شهری گشوده است. « چیدمان فضا » مدلی از تحلیل شهر می دهد که طراحان و تصمیم گیران را در فرایند طراحی قادر می کند، قبل از دادن راه حل نهایی و اجرای طرح، پیامد اقدامات خود را، بر روی رفتارهای احتمالی در فضاهای شهری پیشنهادی، مشاهده کنند. روش چیدمان فضا ابزاری است برای طراح که او در فرایند طراحی شهری به طور « تعاملی »از آن استفاده می کند. پدیدآورندگان این نظریه نگاهی اجتماعی به آثار هنری در کل، و فضاهای معماری و شهری به طور خاص، دارند. پژوهشگر به منظور پاسخ به پرسش مذکور، علاوه بر بازشناسی مفاهیم و پایه های نظری جنبش چیدمان فضا، با انتخاب نمونه مطالعاتی تهران در مقیاس کلان شهر و منطقه 19 شهرداری تهران در مقیاس منطقه شهری، سعی در معرفی چگونگی به کار گیری این روش و بررسی کاربردها و سودمندی های آن در فرایند تهیه طرح های توسعه شهری دارد. بدین منظور، تحلیل «هم پیوندی کلی» مورفولوژی شهری کلان شهر تهران و منطقه 19 شهرداری به کمک استفاده از« نقشه محوری» صورت پذیرفته است. هدف از کاربرد این روش، تشخیص و مطالعه مجموعه ای از هم پیوند ترین فضاهای شهر تهران (هسته هم پیوندی) است. به عبارت دیگر به کمک روش استخوان بندی» چیدمان فضا می توان هم پیوند ترین فضاهای شهر تهران را ودل «استخوان بندی فضایی شهر» کرد. در این راه از امکانات و محدودیت های قابل توجهی در استفاده هر چه بیشتر از این روش سخن گفته شده است. با تامین شرایط و امکانات مناسب می توان از این روش در پیشبرد اهداف طرح های شهرسازی و معماری استفاده کرد.

بافتهای فرسوده شهری به دلیل نارسایی های کالبدی، کمبود خدمات و زیرساختهای شهری مناسب از یک سو، و شرایط نامطلوب زیست محیطی، مسائل اجتماعی فرهنگی و اقتصادی از دیگر سوی، به شدت نیازمند اقدامات همه جانبه برای توسعه و به بیان هستند. علیرغم مواد برنامه های سوم و « بهسازی و بازآفرینی » بهتر چهارم توسعه کشور و تسهیلات پیشبینی شده در تبصره شش قانون بودجه، که نشان دهنده توجه دولت به موضوع بهسازی، نوسازی، و بازسازی بافتهای فرسوده شهری است، هنوز اقدامات جامع و قابل قبولی به لحاظ مقیاس و عملکرد، که بتوان آن را یک الگو دانست، انجام نشده است. از آنجایی که مسائل بافتهای شهری ما در ابعاد اقتصادی، اجتماعی فرهنگی وکالبدی، با ویژگی های بافتهای مشابه در سایر کشورها متفاوت است، نمیتوان اقدامات و راه حلهای آنها را عینا تکرار کرد. راهکارها برای هرگونه اقدام در بافتها، باید همه جانبه، بومی شده، و در عین حال متنوع و بر مبنای استراتژی های روشن مدیریتی باشند. با توجه به موارد ذکر شده، ضرورت تدوین یک سند ملی به منظور اقدام متفق و متحد نهادهای مسئول به منظور بهسازی و بازآفرینی بافتهای فرسوده و پیشگیری از توسعه روزافزون این بافتها، بیش از پیش دیده می شود، در مقاله حاضر ضمن بررسی نتایج و نواقص حاصل از اقدامات بهسازی و بازآفرینی بافتهای فرسوده در ایران، ضرورت استقرار مدیریت ویژه را در سه سطح؛ مدیریتهای کلان (سازمان های متولی)، مجریان طرح (مدیریتهای ستاد هدایتی) و مدیریتهای ویژه اجرایی- عملیاتی (توسعه گرها)، به منظور اقدام در بافتهای فرسوده مطرح می شود و در این باره چند اقدام اصلی، که باید به صورت توامان برای سهولت دستیابی کشور به یک «سند ملی» در امرچگونگی مواجهه و اقدام در بافتهای فرسوده شهری» انجام گیرد، تشریح میشود.

بخش عمده ای از سطح شهرهای کشور ما، با پدیده فرسودگی و ناکارآمدی مواجه است. در این محدوده ها سرمایه های انسانی، مالی، اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی کشور در معرض خطر ناشی از حوادث غیر مترقبه و کژکارکردی هاست و به شدت نیازمند بهسازی، بازآفرینی، و سامان دهی است. توسعه درون زای شهری، موضوعی پیچیده، چندوجهی و میان بخشی و حتی فرابخشی و با ابعاد کالبدی و غیرکالبدی نظیر ابعاد اقتصادی، مالی، مدیریتی، و حتی اجتماعی و فرهنگی است. برخلاف انتظار اولیه، ابعاد غیر کالبدی با اینکه در اولویت نبوده و کمتر به آن توجه شده، ابعاد کالبدی را تحت الشعاع خود قرار می دهد. در این مقاله به دنبال تبیین نقش و اهمیت توجه به ابعاد غیرکالبدی موضوع، به طرح مباحثی قابل اعتنا در موضوعات اقتصادی، مدیریت مالی، سرمایه گذاری، و تامین مالی و مدیریت عمومی برنامه بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده پرداخته و شاخص هایی را برای شناخت ظرفیت های بالقوه اقتصادی و مدیریتی موضوع بیان شده است.در بخش اقتصادی، ضمن بررسی اسناد و مدارک در حوزه مبانی و تئوری های موجود، چند نمونه موردی به استناد مستندات و تجربه در ایران مد نظر واقع شده و در بخش مدیریت مالی، ضمن معرفی صنعت ریت (شرکت های سرمایه گذاری زمین و مستغلات آمریکا)، چندین روش نو برای تامین مالی طرح های توسعه درونی شهرها مطرح شده است. در بخش آخر، بر ابعاد مدیریتی تحقق نهضت توسعه درون زای شهری و ضرورت تعریف حلقه و عنصر تسهیلگر در چرخه بهسازی و نوسازی تاکید شده است. در نتایج حاصل از این پژوهش، ضمن عرضه نگاهی نو به موضوعات غیر کالبدی بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری، ضرورت توجه هر بیشتر برنام هریزان و مدیران شهری به ابعاد غیرکالبدی برای پیش گیری از فرسودگی ها و تسهیل روند توسعه درونی شهرها، روشن شده است.

رشد سریع جمعیت شهر تهران به دنبال تحولات اقتصادی، اجتماعی، و سیاسی شور از دهه 1340 به بعد، اشباع فضایی محدوده قانونی این شهر را تسریع کرد. نتیجتا و با افزایش سریع قیمت زمین در این محدوده، اقشار ک مدرآمد شهری، مهاجرین، و بسیاری از فعالی تها به حاشیه شهر رانده شد. بنا بر این در ضمن ادامه توسعه افقی شهر، جزایری از تجمع جمعیت و فعالیت در نقاط حاشیه شهر پدید آمد که وجه ممیزه آنها نسبت به نقاط درونی محدوده قانونی، ارزانی قیمت زمین و ساخ توساز بدون ضابطه و خودرو بود. ارزانی قیمت زمین و فقدان نظارت بر ساخ توسازها، از عوامل جاذب مناطق حاشیه تهران برای استقرار بیشتر کارگا ه ها، انبارها، و فعالی تهای صنعتی و اسکان اقشار ک مدرآمد و آسی بپذیر اجتماعی بودند. این عوامل پای هگذار شک لگیری و تبدیل مناطقی چون منطقه هفده تهران به مناطق پرتراکم و معض لدار شهری از نظر اجتماع ی فضایی (نقاط مسئل هدار شهری) بوده است. این در حالی است که ساما ندهی فضایی و پایداری اجتماعی در مناطق شهری کشور بیش از هر وقت، ضرورت دارد.مستقر شدن اقشار کم درآمد شهری و مهاجرینی که به تبع وضعیت اجتماعی اقتصادی خود، چاره ای جز اسکان در نقاط حاشیه شهر چون ناحیه مذکور نداشتند، سبب ساخت وسازهای بدون ضابطه شد و فرسودگی آنها به دنبال تداوم فقر و ناتوانی ساکنین در بهسازی و نوسازی این مساکن و نبود تسهیلات و کمک های ویژه برای این منظور، زمینه مناسبی در افزایش مسائل اجتماعی را در آنها فراهم کرده است. این تحقیق با شناخت از علل فرسودگی و پیامدهای اجتماعی فضایی ناشی از آن، با تاکید بر سیاست فقرزدایی و توانمندسازی و مشارکت برای بهبود وضعیت کالبدی فضایی محدوده تحت مطالعه پیشنهاداتی را مطرح کرده است.