نشریه علوم سیاسی
سال سوم شماره 2 (پیاپی 10، پاییز 1379)

این نوشته، درآمدی است بر تبیین دست مایه های حقوق سیاسی مردم در اندیشه سیاسی محقق نائینی. در این پژوهش، تکیه اساسی به کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» با شرح و توضیحات آیت الله سید محمود طالقانی و کتاب «منیه الطالب» به قلم شیخ موسی نجفی خوانساری و نیز کتاب «المکاسب والبیع» به تقریر شیخ محمد تقی آملی می باشد.
اندیشه حاکم بر نائینی، از یک سو مبارزه با استبداد و از سوی دیگر، بازگشت به هویت اسلامی است. از تضارب این دو عنصر، اندیشه سیاسی وی نسبت به حقوق سیاسی مردم تکوین و در قالب «حکومت مشروطه» ظهور می یابد.
مهم ترین تلاش نائینی سازگار نمودن تکلیف الهی و حق مردمی است. وی با توجه به نظریه ولایت فقها در امور حسبیه و اصولی همچون شورا، امربه معروف، مقدمه واجب و قاعده اقل و اکثر، نهایت کوشش خود را جهت تبیین حقوق سیاسی مردم می نماید. پژوهش حاضر تلاشی است جهت توضیح و تبیین مبادی و اصول حقوق سیاسی مردم در آثار مرحوم محقق نائینی.

موج اول انقلاب اسلامی ایران، جدال «هویتی» و «ایدئولوژیک» با نظام مسلط در روابط بین الملل را بنیان نهاد. اشغال سفارت آمریکا توسط دانشجویان مسلمان پیرو خط امام به تشدید این روند انجامید و در دوران جنگ تحمیلی نیز تعارضات ایران و محیط منطقه ای آن به گونه فزاینده ای تشدید گردید.
پایان جنگ تحمیلی منجر به تغییرات مشهودی در سیاست خارجی ایران گردید. این امر با کنش متقابل بازیگران منطقه ای رو به رو شد. «عصر تنش زدایی» با رویکرد واقع گرایی، از سال 1368 آغاز شد و در سال های بعد از جنگ خلیج فارس نیز تداوم یافت. این مساله می توانست زمینه محیطی و بین المللی را برای افزایش قدرت ملی ایران فراهم آورد.
از سال 1376 به بعد، سیاست «تنش زدایی» به «سیاست اعتماد سازی» ارتقا یافت. این نگرش که در نقطه مقابل غرب ستیزی و «فرا بین المللی گرایی» شکل گرفته بود، منجر به کاهش رویارویی های بین تمدنی نیز گردید. غربی ها در چند مرحله اعلام داشتند که برای اسلام و مسلمانان جایگاه ویژه ای قایل می باشند؛ اما این روند نیز نتوانست نتیجه موثری را در رویارویی های بین المللی و روند سیاست خارجی ایران ایجاد نماید. علت این امر را باید در رویکرد آرمان گرایانه سیاست خارجی و گفت وگوی تمدن ها مورد جست وجو قرار داد. آرمان گرایی اگر چه جدال ها را به تاخیر می اندازد؛ اما در نهایت، زمینه تداوم رویارویی های فرهنگی و سیاست خارجی را فراهم می آورد.

غالب محققانی که پیرامون اندیشه سیاسی اسلام به تحقیق می پردازند سال های پیش از هجرت پیامبر به مدینه را کمتر مورد بررسی و مطالعه قرار می دهند.
دکتر تیجانی در شیوه ابتکاری خود با بررسی آیات مکی قرآن، ریشه ها و شواهد بسیاری پیرامون حکومت اسلامی (الهی) به دست می آورد.
بر اساس آیات مکی در مباحث او دو محور اساسی وجود دارد: اول آن که انسان ها همه آفریده خدایند، در برابر تکلیف الهی یکسانند و همه حق بهره مندی از زمین و وحی را دارند و انحصار زمین یا وحی غیر قابل قبول است؛ دوم آن که همه انسان ها ماموریت دارند در برابر حکومت های غیر الهی ایستادگی کنند. این ماموریت توسط حاملان «امر» (پیامبران) به انسان ابلاغ می گردد.
وی ضمن اثبات حاکمیت الهی نتیجه می گیرد که با پایان رسالت، مردم جانشین رسول خواهند بود و با الهام از قرآن خلافت را ادامه می دهند

در نظریه سیاسی حکیم ابونصر فارابی، پدیده مدنی یا سیاسی فراگیرترین پدیده کیان و حیات فردی، جمعی یا گروهی و اجتماعی انسان هاست. کار ویژه علم سیاست به معنای اعم یا علم مدنی، شناسایی اجزای ساختار پدیده مدنی، قوانین کلی حاکم بر آن اجزا، روابط و کنش ها و واکنش های آنهاست. پدیده های مدنی شامل انسان مدنی، جماعت مدنی یا گروه های اجتماعی سیاسی، اجتماعی مدنی (شهری ملی) و مدینه (کشور) هستند. انسان مدنی هسته و عنصر اصلی سایر پدیده های مدنی بوده و جماعت های مدنی یا اجتماعی های ناقص، اجزای اجتماعی مدنی و مدینه محسوب می شوند. بنابراین بیش تر مطالعات و تحقیقات علم مدنی به ویژه از حیث گستره عمدتآ در زمینه اجتماع مدنی و مدینه است. از طرفی اجتماع مدنی یا مدینه در برد کوچک یا مدنی، میانی یا امت و بزرگ یا جهانی هم موضوعیت داشته و هم قابل پژوهش علمی است؛ اما اجتماع مدنی و مدینه هم در حد مدنی ملی و هم در حد میانی امت به سبب اساس وجودی که یا ملیت یا مکتب است دارای هویت و شخصیت یگانه ای هستند. بنابراین می توانند بسان ارکان اصلی علم سیاست یا علم مدنی مورد توجه قرار گیرند، حال آن که پدیده سیاسی و سیاست در عرصه جهانی بیش تر معطوف به مطالعه روابط بین ملت امت دولت هاست. از طرف دیگر علم سیاست به معنای اعم، شامل شناخت پدیده های مدنی، اجتماع مدنی، مدینه سیاست به معنای ساماندهی و راهبردی است

در تعریف فرهنگ، تعابیر و تعاریف فراوانی ارایه شده است؛ اما از مجموع تعاریف می توان این گونه استنباط و جمع بندی کرد که فرهنگ، مجموعه دانش ها، بینش ها نگرش ها، منش ها و اندیشه های یک ملت می باشد که هویت و حیات هر جمعیتی مبتنی بر آن است.
فرهنگ سیاسی نیز مجموعه ارزش ها، باورها و ایستارهای یک ملت نسبت به نظام سیاسی خودشان است.
اما آنچه که در این پژوهش کنکاش قرار می گیرد، توجه به شاخص ها و محورهای فرهنگ مذهبی اسلام در برابر فرهنگ جاهلی قبل از اسلام و نیز نقش بنیادین آن در شکل گیری فرهنگ سیاسی نوین می باشد. درون مایه های اصلی فرهنگ سیاسی اسلام مبتنی بر خدامحوری، عدالت خواهی، شایسته سالاری و حضور فعال و مؤثر مردم در صحنه های مختلف تصمیم گیری سیاسی اجتماعی نظام سیاسی اسلامی است.
کوشش پژوهش حاضر این است که موارد فوق را با کمک بیانات حضرت علی(ع) در نهج البلاغه تبیین و تحلیل نماید.

وفاق اجتماعی و همبستگی ملی یکی از ضروری ترین نیازهای جامعه امروز ایران و پیش نیاز توسعه در ابعاد مختلف است، که در صورت تحقق آن هماهنگی و همکاری میان اعضا و اقشار مختلف جامعه در راستای منافع ملی ممکن می گردد و دولت ملی با کارایی و اقتدار لازم به اجرا و پیشبرد برنامه های توسعه می پردازد. اما شکل گیری وحدت و همبستگی ملی نیازمند دمیده شدن روح واحدی برکل جامعه و احساس هویت مردم و اعضای آن جامعه و کشور است که در دولت های ملی و مدرن در محدوده های جغرافیایی و سرزمینی مشخص به صورت هویت ملی تجلی می یابد. اما برای شکل دادن به هویت و همبستگی ملی در جمهوری اسلامی ایران لازم است یک فرهنگ سیاسی همگون و فلسفه سیاسی روشنی در سطح نخبگان و توده ها جریان داشته باشد. در جمهوری اسلامی ایران تشکیل ملت و دولت عمیقآ با اسلام و تشیع پیوند خورده و فرهنگ سیاسی ایرانیان را متاثر ساخته است. اما گرایش های فکری سنت گرا، بنیادگرا و متجدد نتوانسته و نمی توانند هویت ملی ما را شکل داده و سپس وفاق اجتماعی و توسعه را بر قرار کنند و به جای هویت و همبستگی، بحران هویت و تفرقه و پاره پاره شدن جامعه و در نتیجه تضعیف دولت و بحران مشروعیت و مشارکت را به وجود می آورند، ولی گرایش نوگرا و اصیل دینی در چارچوب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران می تواند صلح و آشتی، گفت وگو و مذاکره، تحمل و مدارا و وحدت و همکاری را با اجماع نخبگان در سراسر جامعه بر قرار سازند و زمینه توسعه همه جانبه و متوازن را فراهم کنند.

در فلسفه سیاسی فارابی، دولت همانند سایر پدیده ها، در معرض زوال و فروپاشی بوده و حیات و مماتشان تابع علل، اسباب و شرایط خاصی است.
زوال دولت مطلوب از نظر معلم ثانی به دو گونه است: گونه نخست آن است که دولت فاضله به غیرفاضله مبدل گردد و مصداق یکی از دولت های جاهله، فاسقه، ضاله و مبدله قرار گیرد. و گونه دیگر، عبارت از آن است که زوال مطلق دولت را در پی داشته باشد.
در فلسفه فارابی، عوامل زوال به دو بخش بیرونی و درونی تقسیم شده است. در این مجال اندک، تنها به چهار عامل مهم درونی زوال دولت اشاره شده است.

هدف مقاله حاضر، بررسی موانع توسعه سرمایه داری و شکل گیری بورژوازی قدرتمند در ایران است. نویسنده، فهم این موضوع را در گرو شناخت صورت بندی اجتماعی ما قبل سرمایه داری در ایران می داند. از این رو، به بیان و نقد دیدگاه های گوناگونی که در این زمینه از سوی محققین داخلی و خارجی ارائه شده، می پردازد؛ از جمله این که عده ای معتقدند که ایران، نظامی فئودالی داشته و اقتصاد سیاسی اش باید در پرتو فئودالیسم و قوانین عمومی مربوط به توسعه، از فئودالیسم به سرمایه داری، مورد مطالعه قرار گیرد. این گروه، خود به دو دسته مارکسیست و غیر مارکسیست تقسیم می شوند و هر دسته، دلایلی برای نظرات خود ارائه می کنند. اما نظریه مخالف ضمن رد این دیدگاه، شیوه تولید آسیایی را تنها راه تبیین اصول تاریخ و اقتصاد سیاسی ایران می داند. نظر مؤلف این است که ایران، نظامی فئودالی نداشت؛ همچنان که ساده انگاری است اگر شیوه تولید ما قبل سرمایه داری در ایران را آسیایی بنامیم. نتیجه بحث این است که جامعه ایرانی به رغم وجود عناصر قوی شیوه تولید آسیایی، فاقد این شیوه تولید بود. بنابراین، تاریخ اقتصاد سیاسی ایران را به طور ساده تحت عنوان ما قبل سرمایه داری و سرمایه داری تقسیم می کند و پس از ذکر خصوصیات اصلی اقتصاد سیاسی ایران، در یک نگاه دقیق تر آن را به سه دوره مجزا تقسیم می کند: