نشریه علوم سیاسی
سال چهارم شماره 3 (پیاپی 15، پاییز 1380)

اهمیت این تحقیق، از آن روست که یکی از مبادی شناخت و سنجش فرهنگ سیاسی قرآن به شمار می رود. در نظر حجه الاسلام والمسلمین کورانی، اصطلاح سیاسی در قرآن کریم، کلمه یا عبارتی است که بعد سیاسی در آن غالب یا آشکار باشد. بنابراین واژه های ((ابرار و فجار)) اصطلاح سیاسی نیستند، اما ((اصحاب الیمین)) و ((اصحاب الشمال)) سیاسی است. در پژوهش حاضر، بعد از بیان روش تحقیق در فرهنگ و اصطلاحات سیاسی قرآن، چند اصطلاح با توجه به آیات الهی تبیین و تحلیل شده است.

دکتر تیجانی، اهل سودان، دکترای علوم سیاسی خود را در سال 1989 از دانشگاه لندن دریافت کرد و هم اکنون در دانشگاه خارطوم به تدریس اشتغال دارد. یکی از تإلیفات وی اصول الفکر السیاسی فی القرآن المکی است که ترجمه فصل دوم این کتاب پیش روی شماست. وی در این کتاب ضمن ارائه نظریه خود، به تطبیق آن با ((تجارب پیامبران پیشین))، ((تجربه پیامبر و قریش)) و ((تجربه پیامبر با قبایل دیگر در سطح شبه جزیره)) پرداخته و با این اثر تحصیلات خود را در گرایش فلسفه سیاسی به پایان رسانیده است. این کتاب در سال 1995 برای نخستین بار در اردن منتشر گردید. قسمت های اول و دوم این اثر در شماره های دهم و دوازدهم فصلنامه علوم سیاسی آمده بود.

مقاله حاضر براساس رهیافت درون دینی تلاش می کند به این دو پرسش پاسخ دهد: آیا می توان به طرح مفهوم آزادی در قرآن پرداخت؟ چگونه می توان با بهره گیری از یک مدل نظری خاص، به تحلیل مفهوم آزادی از دیدگاه قرآن پرداخت؟
بررسی آیات قرآن نشان می دهد که از دیدگاه قرآن، انسان با برخورداری از ویژگی هایی همچون جانشینی خداوند، فطرت الهی، شخصیت مستقل و آزاد، اختیار و اراده، عقل به عنوان فاعل آزادی (مولفه اول)، انسان های دیگر، امیال و هواهای نفسانی و طبیعت به عنوان مهم ترین موانع آزادی (مولفه دوم) و توحید و عدالت، شناخت و تکامل انسان به عنوان بهترین اهداف آزادی (مولفه سوم) دانسته شده اند. در نتیجه می توان گفت از دیدگاه قرآن، انسان برای رسیدن به رشد و تکامل باید از دخالت و سلطه انسان های دیگر، امیال و هواهای نفسانی و طبیعت آزاد و رها باشد.

مقاله حاضر به تبیین دیدگاه قرآن درباره اراده و اختیار و آزادی انسان می پردازد و موضوعات ((انسانآزاد، محور خلقت))، ((احترام به آزادی انسان مهم ترین مبنای عمل پیامبر9 برای دعوت به اسلام))، ((آزادی سیاسی، اساس تشکیل جامعه سیاسی)) و... را بررسی می کند. در این جا با بهره گیری از آیات قرآن و دیدگاه های دانشمندان اسلامی، این نکات مطالعه شده که وابستگی های روحی انسان، عامل تحدید آزادی انسان است، ولی انسان با اختیار و آزادی امانت الهی را پذیرفته است، زیرا اراده انسان در ارتباط با آزادی و اختیار معنا پیدا می کند و در این راستا به مبنای عمل پیامبر اسلام9 استناد شده است.

بخش نخست که به سیمای عمومی نظام سیاسی اختصاص داشت، نویسنده تاحدی، مختصات کلی نظام سیاسی اسلام را تبیین کرد، اما در بخش دوم، به تحلیل نظریه های نظام سیاسی اهل سنت می پردازد. از دیدگاه وی اهتمام اهل سنت در تفسیر خاص از حادثه سقیفه، موجب شد تا در طول تاریخ اسلام، مجموعه نسبتا منسجمی از ادله و اصول، به وسیله اشاعره و معتزله، در تبیین نظام سیاسی اهل سنت فراهم گردد که اصطلاحا ((خلافت اسلامی)) نامیده می شود.
خلافت اسلامی نیز در گذر تاریخ و چالش های زمانه، دچار تحولات جدی شد که در این مقاله، تحت عنوان ((نظریه های قدیم و جدید اهل سنت)) ساماندهی شده و شاخص های هر کدام مورد تحلیل قرار گرفته است.

قرآن کریم در زمینه مسائل سیاسی در حد بیان کلیات و چارچوب های کلان سیاست خارجی بسنده کرده است، این کلیات را اصول سیاست خارجی نامیدیم و تحت چهار عنوان ((اصل نفی سبیل))، ((اصل دعوت یا جهاد))، ((اصل عزت دینی)) و ((اصل پایبندی به معاهدات بین المللی)) درباره آنها به بحث پرداختیم. یاد آور شدیم این اصول چارچوب کلان سیاست گذاری خارجی دولت اسلامی را سامان می دهند و دولت اسلامی نمی تواند در سیاست خویش آنها را ندیده انگارد.

با عنایت به خاتمیت و جاودانگی دین اسلام و تلاش مغرضانه دشمنان آن برای ضربه زدن، این سوال مطرح می شود که رفتار سیاسی پیامبر در خصوص بسط دین خود و مقابله دشمنان و مخالفان چگونه بوده است. در این مقاله، به سه نوع رفتار پیامبر در سیاست خارجی یعنی ((دعوت))، ((جنگ و دفاع)) و ((صلح)) اشاره شده و جایگاه هر یک تبیین گردیده است; البته رفتار مبتنی بر دعوت، به دلیل جایگاه ویژه اش در سیره پیامبر، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.

تجربه دو پدیده انقلاب و اصلاحات در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی موضوع قابل پژوهش از ابعاد مختلف است. این نوشتار در پی بررسی گونه شناسی مفهوم و کاربرد واژه اصلاح در قرآن کریم، روش ها و تاکتیک های اصلاح فرد و جامعه از منظر وحیانی، و نیز بررسی رابطه اصلاح و انقلاب است. از منظر قرآن کریم، اصلاح، شالوده حرکت سالم سازی فضای زیست آدمی است و در جریان اصلاحی پیامبران ریشه دارد. اصلاح با دو مفهوم آشتی دادن و رفع موانع و مفاسد، به طور مطلق در قرآن به کار رفته و کاربرد روش های متنوع فرهنگی و غیرفرهنگی، بسته به میزان، نوع و درجات فساد و مفسدین، برای رفع مفاسد و تبدیل نقاط ضعف و کاستی ها به نقاط قوت و کمال در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی توصیه شده است و سرانجام این که اصلاح نه یک شیوه تحول در برابر انقلاب است، بلکه انقلاب یکی از روش های ایجاد اصلاح است.

در این مقاله نگرش قرآن به همگرایی و وحدت میان انسان ها و عوامل بر هم زننده آن مورد بررسی قرار گرفته است. از دیدگاه قرآن، انسان ها در آفرینش از یک گوهرند و وحدت دارند، یعنی همه از حضرت آدم به وجود آمدند، لیکن به سبب امتحان بشر و ظهور استعدادها و ظرفیت های او و نیز حسد و دنیاطلبی، فرقه گرایی، تفرقه افکنی های دشمنان و بدخواهان، القائات شیطانی، مسخره کردن متقابل افراد و گروه ها، دادن لقب های زشت به یکدیگر و سوء ظن به یکدیگر، این وحدت فرو پاشیده است. قرآن کریم برای تحقق دوباره امت واحد، این مولفه ها را پیشنهاد می دهد: اخوت بین مسلمانان، مودت مسلمانان، الفت بین مسلمانان، رحمت مسلمانان در قبال همدیگر، رإفت بین مسلمانان، عفو، فضل، صفح، اصلاح، تعارف، احترام به سایر ادیان و پیامبران الهی و رد انحصارطلبی گروهی خاص در مورد خداوند.

پژوهش حاضر با تکیه بر قرآن به دنبال پاسخ به این پرسش ها است که آیا قرآن برای طبقات اجتماعی در جامعه مشروعیت قائل است؟ این طبقات چه ویژگی و چه تإثیری در جامعه دارد؟
این پژوهش، ضمن تعریف از طبقات اجتماعی و ارائه دسته بندی های مختلف معتقد است که قرآن نه تنها در صدد آن نیست که وجود طبقات اجتماعی و برخورداران از مزایای مادی را مشروعیت بخشد، بلکه در صدد بی ارزش نشان دادن تنعمات صرف مادی و بیان ثبوت ارزش برای تقرب به خدا و برخورداری از رحمت الهی است.

تعمق و ژرف نگری در متون و کتب آسمانی به منظور دستیابی به قوانین زمینی از دیر باز مناقشات فکری متعارضی را بر انگیخته است. این مناقشه در اسلام بین عقلگرایان و نقلگرایان رخ نموده است. گروهی (نقلگرایان) مدعی اند توجه و خطاب قرآن صرفا متوجه پیامبر(ص) و ائمه اطهار(علیهم السلام) است، از این رو عقول غیرمعصوم، توان استنباط احکام از قرآن را ندارند.
از سوی دیگر گروهی (عقلگرایان) معتقدند قرآن برای راهنمایی بشر نازل شده است، از این رو فقها و متخصصان قادرند احکام فردی و اجتماعی را از آن استنباط کنند.

نگارنده ضمن بررسی ((ماهیت جامعه)) از دیدگاه جامعه شناسان و متفکران معاصر اسلامی معتقد است جامعه به لحاظ ماهوی فی الجمله اصالت دارد، یعنی گرچه متفکران اسلامی اصالت به مفهوم ((دورکیمی)) را قبول ندارند ولی در مورد جبرهای اجتماعی به مفهوم ((گورویچی)) اتفاق نظر دارند.
با فرض پذیرش اصالت، جامعه قانونمندی های ویژه ای خواهد داشت که منحصر به فرد و جدای از قانونمندی های افراد است. این قانونمندی ها از دیدگاه قرآن قابل شناخت است; قرآن دو روش ((تطبیقی)) و ((تحلیلی)) را برای شناخت جامعه راهنمایی می کند که در واقع به شیوه جامعه شناختی مهر صحت می گذارد.
روش تحلیلی مبتنی بر روش تطبیقی است. با مقایسه جوامع می توان عناصر سازنده و مخرب را شناخت و با مدل های به دست آمده از روش تطبیقی، می توان به جامعه خاص پرداخت. سه الگوی روش تطبیقی، همزمان، در زمان و ترکیبی، نمونه هایی در قرآن دارند که سومی به وضوح در سوره شعرا منعکس است. سرگذشت قوم سبا نیز الگوی مناسبی از روش تحلیلی در قرآن می باشد.

مسإله انتظار بشر از دین، از دیر باز مورد توجه جوامع علمی بوده است. برخی، دین را امری خودی و مشتمل بر اعمال عبادی و اخلاقی می دانند; عده ای دیگر معتقدند حوزه نفوذ دین، اجتماع و سیاست را نیز شامل می شود. بنابراین نسبت دنیا و دین، بنابر تعبیری عرفانی، همان ظاهر و باطن است. مقاله حاضر، به بررسی موضوع فوق با توجه به اشعار اقبال لاهوری می پردازد.

کتاب قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام یکی از آثار ارزنده ای است که در سالیان اخیر به حوزه مطالعات اندیشه سیاسی اسلامی کشورمان عرضه شده است. پیش از ورود به بحث، اشاره ای کوتاه به تحولات و دیدگاه های مطالعات سیاسی و اسلامی معاصر در جهان اسلام و عرب می تواند راهنمای خوبی باشد برای شناخت موقعیتی که کتاب قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام در آن نوشته شده است. توضیح این بافت موقعیتی از آن جهت مفید خواهد بود که جایگاه کتاب حاضر را به عنوان یک عنصر، در درون کلیتی که خود بدان وابسته است، می نمایاند.