نشریه علوم سیاسی
سال پنجم شماره 1 (پیاپی 17، بهار 1381)

اندیشه سیاسی نراقی ترکیبی از عناصر اندیشه یونانی و شرعی است. این ترکیب منظومه ویژه ای از اندیشه سیاسی نراقی را درمقوله های انسان مدنی، عدالت، طبیعت انسان، نظم اجتماعی و حاکمان مشروع شکل داده است. از دیدگاه نراقی، شریعت معیار عدالت و حکومت و فقی هان مصداق واقعی سلطان ظل اللهی هستند.
این مقاله ضمن بررسی اندیشه سیاسی نراقی، با تمرکز بر مباحث فقهی نراقی در عوائد الایام، به بررسی دو قاعده فقهی ((ولایت عام و گسترده فقیه)) و ((ولایت مقیده فقیه)) می پردازد.

رهیافت فلسفی سیاسی از قرن سوم و در راستای تعمق در مسائل کلامی ظهور یافت. این گرایش از یک طرف، تحت تإثیر منابع اولیه اسلامی و از طرف دیگر، متإثر از منابع فکری و فلسفی تمدن های بزرگ بشری به ویژه چین، مصر، هند، یونان و حکمای ایران قدیم بوده است که در مراحل بعد متفکرانی همچون کندی، فارابی و خواجه نصیر آن را تدوین کردند; همان طور که گرایش عرفانی سیاسی به صورت منسجم از قرن پنجم متجلی شد و در قرن ششم و هفتم بالاخص پس از حمله مغول و سلطه آنها به اوج خود رسید.

مباحث مربوط به مشروعیت و مشارکت سیاسی از مهم ترین مسایل مربوط به رابطه جامعه و حکومت محسوب می گردد. مشروعیت حکومت دینی و مشارکت سیاسی شهروندان مسلمان در آرای سیاسی محقق نراقی در این نوشتار به بحث گذاشته می شود. در این راستا مفهوم ((ظل الله )) برای فرمانروایان عادل و عدالت گستر در مرکز مباحث مشروعیت سیاسی حاکمان قرار می گیرد و مشارکت سیاسی شهروندان مسلمان در چارچوب آموزه امر به معروف و نهی از منکر به بحث گذاشته می شود.

اندیشمندان مسلمان در مواجهه با اخلاق و سیاست به دو گونه عمل کرده اند. برخی چون فارابی با رویکرد سیاسی به ضرورت اخلاق رسیده اند و برخی چون مسکویه و نراقی از مجرای اخلاق نظریات سیاسی خود را مطرح ساخته اند. مهم ترین سوال فرا روی دسته دوم آن است که آیا سیاست و حکومت چیزی جز ایجاد فضیلت و تقوا و تهذیب شهروندان و شهریاران است؟ ملااحمد نراقی می کوشد تا بر اساس نظریه ((اخلاق فلسفی شرعی)) اصول و قواعد رفتاری جامعه سیاسی خود را تبیین نماید. از نظر او جامعه سیاسی مجموعه شهروندان فاضل و شهریاران عادلی است که با رعایت حقوق و وظایف متقابل، جامعه مطلوب و نظام سیاسی عادلانه را به وجود میآورند.

فلسفه سیاسی به دانشی گفته می شود که مطالعه رفتار و اعمال ارادی مردم، سازمان ها، نهادها و زندگی سیاسی بر اساس مفاهیم اعتباری فلسفه و اعتباریات عملی ثابت عقلایی و شرعی برای رسیدن به جامعه مطلوب را وجه همت خویش می داند. فلسفه سیاسی اسلامی با سیاست مدن بر اساس علت های چهارگانه صوری، مادی، فاعلی و غایی، نسبت های مختلفی برقرار می کند; همچنین با دیگر دانش های بشری نسبت های تداخل، تباین و تناسب نیز برقرار می کند. فلسفه سیاسی از آن جهت ((اسلامی)) خوانده می شود که در حوزه تمدنی و فرهنگی اسلام به وجود آمده و پرورش یافته است. مقاله حاضر در پی ارائه مفهوم ((فلسفه سیاسی اسلامی)) و تبیین عناصر بنیادین آن است.

نگارنده در این پژوهش مدل اسپریگنز را دستمایه کارش قرار داده و اظهار می دارد که اولا، مهم ترین بحران در عصر محقق نراقی مسإله ((ظلم)) بوده است; ثانیا، مهم ترین آرمان از دیدگاه وی جهت حل بحران ظلم، مسإله ((عدالت)) (عدالت اجتماعی) است; ثالثا، برای گذار از بحران می بایست مفهوم ولی را وارد تئوری حکومت نمود. بر این اساس وی به بازسازی نظریه دولت اسلامی می پردازد و معتقد می شود دولت اسلامی از لحاظ شکلی و ساختار باید مبتنی بر ((نظریه ولایت فقیه)) باشد.

((عقل)) و ((عقلانیت)) دو مبحث مبنایی در اندیشه های سیاسی فقهی و کلامی شیعه است که با تفسیر و تعبیری که از آنها به عمل میآید، زمینه ساز یا باز دارنده ((آزادی)) است. در مکتب شیعه، فقی هان اصول گرا با طرح این دو مبحث در عین حال که از اخباری ها فاصله گرفته اند، با نگرش خاصی به تبیین مبحث ((عقل)) پرداخته اند که به تصلب افتاده اند. در مقابل، عموم فقی هان و بالاخص امام خمینی با پرداختن به عناصری مانند ((عرف))، ((سیره عقلا))، ((سیره متشرعه))، ((مصلحت)) و ((اصل اباحه)) به عنوان منابع درجه دوم شریعت و ابزار مجتهد برای بازتفسیر سیال و پویای شریعت منقول (قرآن و روایات معصومان)، گفتمانی را باز سازی کرده اند که فضای فکری مناسبی برای تحقق آزادی سیاسی ایجاد می کند. مقاله حاضر با طرح این امور از دیدگاه امام خمینی کوشیده ارتباط آنها را با آزادی سیاسی توضیح دهد.

((حکومت حاکم متإله)) جوهره اصلی فلسفه سیاسی سهروردی است و حکمت اشراق که بر تجربه عرفانی و تفکر منطقی استوار است نقطه مرکزی تبیین فلسفه سیاسی سهروردی به شمار می رود. شیخ اشراق کلید فهم این حکمت را معرفت نفس می داند و با بهره گیری از منابع فکری خود، تقسیمی از حکمت و حاکم ارائه می کند که بر مبنای آن داناترین فرد جامعه را که در حکمت بحثی و حکمت ذوقی تبحر دارد برای رهبری جامعه در نظر می گیرد.
وی با اثبات ضرورت زندگی جمعی انسان و ضرورت نبوت و در پی آن ارائه الگوی حکومت حاکم متإله، توسعه مادی را به همراه تعالی معنوی تإمین شده می بیند.

ابوالحسن عامری با ساماندهی اندیشه خود بر مبنای تفکر دینی و متإثر از اندیشه های فلسفی اندیشمندان پیش از خود، به تبیین نظام سیاسی موردنظر خود پرداخته است. او با توصیف ویژگی های مادی و معنوی انسان، فلسفه و ضرورت اجتماعی بودن انسان را بیان می کند و بنیان ها و ویژگی ها و انواع سیاست و کارکردهای آن را در راستای فلسفه خلقت و آفرینش تبیین می نماید. این مقاله به تبیین فلسفه سیاسی عامری می پردازد.

این مقاله به بررسی اجمالی دیدگاه های قطب الدین شیرازی در مورد انسان مدنی و ضرورت سیاست می پردازد. در اندیشه فلسفی وی انسان دارای دو بعد شیطانی الهی، مادی معنوی و حیوانی انسانی است; بنابراین هر بعد بسته به نوع نیازهایش منشإ برای مدنی شدن انسان می شود. در دستگاه فلسفی شیرازی، عالم هستی مبتنی بر اعتدال و انتظام و وجود مراتب در اجزا و عناصر هستی است و اگر چه عالم بالا و سماوی آن را تکوینا برخوردار است، اما عالم ارضی و عالم کون و فساد باید تدریجا و با ایجاد نظم و انتظام به آن برسد و سیاست عهده دار چنین مقصودی است. اعتقاد فلسفی وی بر این است که مصالح افراد جامعه با اعتدال قوای نفسانی شان حاصل می شود و چون عالم هستی بر اعتدال قرار دارد; بنابراین وی در جهت تإمین مصالح افراد و رسیدن به چنین اعتدالی از جهات مختلف به ضرورت سیاست می پردازد.

مقاله حاضر به برخی از موانعی می پردازد که از منظر نهج البلاغه، به عنوان آفات و آسیب ها، از تداوم حرکت بالنده جامعه و حکومت اسلامی جلوگیری می کنند. امام علی یکی از این آسیب ها را تفرقه و گسستگی اجتماعی معرفی می کند که به بنیان های ثبات یک سیستم لطمه وارد می سازد و استمرار آن را دچار مشکل می کند.
تجمل گرایی، تملق و چاپلوسی دومین آسیب و آفت است که با ایجاد شکاف و فاصله میان رهبران و مردم و فریب و غفلت دست اندرکاران از واقعیت های موجود، به تدریج پایگاه اجتماعی نظام را تضعیف و مشروعیت آن را کمرنگ می سازد. آسیب سوم، فدا کردن حق (دین) به پای مصلحت و دین را قربانی حکومت کردن است که این آفت ثبات حکومت اسلامی را خدشه دار می کند. آخرین مورد از آفات، فقر و محرومیت اجتماعی است.
محصول این آسیب نیز شرایط نامساعد اجتماعی و اقتصادی است که زمینه تغییر سریع در وفاداری مردم به حکومت را به وجود میآورد و مشروعیت نظام سیاسی را از بین می برد.

اگر این سخن پذیرفته شود که آزادی سیاسی ((مادر آزادی))هاست، می بایست به بازاندیشی و بازکاوی این مفهوم در متون اسلامی و آثار متفکران مسلمان پرداخته و زوایای نااندیشیده آن بازشناخته شود. مقاله حاضر به چیستی آزادی سیاسی از منظر متفکر مسلمان، آیه الله مطهری، می پردازد و آرای ایشان را در این زمینه مورد بازخوانی و تحلیل قرارمی دهد. <

منطق الطیر میراثی مهم در عرصه ادب فارسی است. این اثر منظوم، موضوعات بلند عرفانی، اجتماعی، اخلاقی و سیاسی را از زبان پرندگان یا در ضمن حکایات و تمثیلات، طرح کرده است.
مقاله حاضر تلاش دارد تا مفاهیم سیاست، رهبری و پیروی را از زبان پرندگان تبیین کند.