نشریه علوم سیاسی
پیاپی 2 (پاییز 1377)

جامعه اسلامی ما، با اقدام به اجرای قانون انتخابات شوراها، موضوع فصل هفتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تجربه بزرگی را آغاز می کند که در صورت تحقق درست آن، تاثیر قاطعی در آینده تمدن اسلامی خواهد داشت. به نظر می رسد که دهه سوم انقلاب اسلامی، دهه چالش هایی تعیین کننده در زندگی شورایی است که لازمه اش آمادگی دانش سیاسی، دانشگاه ها و حوزه های علمیه برای کشف قواعد فقهی و علمی این نوع زندگی عمومی است.
از جمله مهم ترین این تلاش ها تبیین مبانی و مفهوم شورا، و نیز، حدود و ثغور زندگی شورایی در قیاس با الگوهای بدیلی چون دموکراسی غربی است؛ هر چند زندگی شورایی در فرهنگ اسلامی، شباهت هایی صوری با مردم سالاری لیبرال غرب دارد، اما، در بنیاد، تفاوت هایی بین این دو شیوه از زندگی به چشم می خورد که آشکارا بین آن دو تمایز می افکند.

موضوع گفتگوی این شماره، «کلام سیاسی» است. در مورد این موضوع با دو تن از استادان حوزه علمیه قم به گفتگو نشسته ایم. حضرت آیت الله محمدهادی معرفت از استادان برجسته حوزه می باشند که تالیفات گسترده و عمیقی در علوم قرآن، فقه، عقاید و مسائل سیاسی و اجتماعی اسلام دارند. حضرت آیت الله محمد آصف محسنی از علمای افغانستان که در حوزه های علمیه نجف و قم به تحصیل و تدریس اشتغال داشته اند، تاکنون بیش از هفتاد اثر علمی در زمینه های اخلاق، عقاید، سیاست، تفسیر، اصول فقه و سایر علوم اسلامی به رشته تحریر در آورده اند. ایشان رهبری حزب حرکت اسلامی را بر عهده دارند و در نخستین دولت اسلامی مجاهدین که از سوی احزاب مختلف جهادی شیعه و سنی تشکیل گردید، به عنوان سخنگوی شورای رهبران احزاب انتخاب شدند. اکنون هم ایشان تلاش ها و پی گیری های زیادی برای استقرار صلح در افغانستان انجام می دهند.

«قدرت» جوهره اندیشه و عمل سیاسی را تشکیل می دهد. از این رو، می توان گفت هرگونه اندیشه سیاسی ای، خواه آشکار و خواه ضمنی، دربردارنده فهم خاصی از قدرت است. مقصود از فهم قدرت، مجموعه ای از احکام و داوری ها درباره مفهوم، خاستگاه، اشکال، غایات و ارزش اخلاقی قدرت است. داوری اخلاقی درباره قدرت، به معنای پرسش از «تاثیر اخلاقی قدرت درباره کسانی]است [که آن را به کار می برند»؛ «آیا قدرت به آنان کمک می کند که بانی خیر باشند؟ یا به ناچار آنان را فاسد خواهد کرد؟»

ولایت فقیه و خصوصآ ولایت مطلقه فقیه، از مهم ترین مفاهیمی است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران مطرح شده است. اهمیت این مفهوم، هم بدان جهت است که دشمنان مغرض و سرسختی دارد و هم از آن روست که بسیاری از دوستان و طرفدارانش تبیین های صحیح واستواری از آن ارائه نداده، بیشتر به تمجید و تحسینش می پردازند و حتی در بعضی موارد چهره ای خشن و غیر منطقی از آن می نمایانند.
مقاله حاضر متکفل آن است که به نقد و بررسی یکی از مهم ترین شبهاتی که در مورد ولایت فقیه مطرح شده است بپردازد و با ارائه تصویر واضحی از ولایت فقیه در تبیین دقیق آن بکوشد.

فلسفه سیاسی اسلامی از دیرباز مورد توجه محققان و پژوهشگران علوم انسانی قرار گرفته است. مقاله حاضر در این راستا، به رشته تحریر درآمده است. نویسنده با پرداختن به مهم ترین آموزه های فلسفه سیاسی اندیشمندانی از قبیل کندی، بلخی، ابوبکررازی، ابوحاتم رازی، اخوان الصفا، مسکویه، راغب اصفهانی، غزالی، ابن سینا، ابن باجه، ابن طفیل، ابن رشد و ابن خلدون، در صدد است تا نحوه شکل گیری فلسفه سیاسی اسلامی و سنت های حاکم بر آن را با توجه به تاثیرپذیری متفکران آن از فلسفه سیاسی یونان، تبیین نماید. نویسنده معتقد است که این اندیشمندان در صدد اسلامی کردن فلسفه سیاسی یونانی برآمده اند و برخی از آنها سنت اسلامی ایرانی را با سنت یونانی ترکیب نموده، فلسفه سیاسی اسلامی را شکل داده اند و به توسعه و پیشرفت آن کمک کرده اند.
ترجمه این مقاله با هدف تسهیل آشنایی بیشتر پژوهشگران و محققان فارسی زبان با نظریاتی از این قبیل درباره فلسفه سیاسی اسلامی صورت گرفته است. علاوه بر این، مقاله حاضر خلاصه ای از نکات اساسی و کلیدی فلسفه سیاسی اندیشمندان مسلمان مذکور را نیز در بر دارد.

یکی از حوزه های مهم اندیشه سیاسی در اسلام، کلام سیاسی است. علی رغم قدمت طرح مسائل سیاسی در علم کلام که به نخستین سده اسلامی و سرآغاز پیدایش این علم برمی گردد، کلام سیاسی نتوانسته است همچون همتای خود، فلسفه سیاسی، مجموعه منسجمی را در طول تاریخ خود تشکیل دهد. در سده اخیر با احیای اندیشه های سیاسی اسلامی و توجه به بازنگری و بازخوانی تاریخ گذشته اندیشه سیاسی، حوزه ای که متکلمان، آراء و عقاید سیاسی خود را در آن مطرح می ساختند، به نام حوزه کلام سیاسی مشخص گردیده است.() در این میان، مسائل مختلف سیاسی در باب های مختلف کلام مطرح شده و حتی به تعبیری، مسئله خلافت و امامت نخستین مباحث کلامی را تشکیل می داده است، اما ما هنوز شاهد مجموعه متمرکز و منسجمی تحت این عنوان(کلام سیاسی) نیستیم.

نظریه گفتمان به]بررسی[نقش اعمال و عقاید اجتماعی معنادار در زندگی سیاسی می پردازد. این نظریه روشی را که نظام های معنایی (گفتمان ها) طرز آگاهی یافتن مردم از نقش هایشان در جامعه را شکل می دهند بررسی می کند و به تجزیه و تحلیل شیوه تاثیرگذاری این نظام های معنایی یا گفتمان ها بر فعالیت های سیاسی می پردازد. گفتمان ها را نباید ایدئولوژی، به مفهوم سنتی و محدود آن (یعنی مجموعه عقایدی که به وسیله آن عاملان اجتماعی، اعمال اجتماعی سازمان یافته شان را توجیه و تشریح می کنند) پنداشت. مفهوم گفتمان در برگیرنده همه انواع اعمال سیاسی و اجتماعی است؛ از جمله نهادها و سازمان ها.

هرمنوتیک (Hermeneutics) در تعریفی ابتدایی، علم تعبیر، تفسیر و تاویل، نام گرفته است. هرمنوتیک به معنای تعبیر و تفسیر برای دستیابی به معناست.() این واژه در فارسی «زندآگاهی» نیز ترجمه شده است.() پل ریکور، هرمنوتیک را فن تشریح و توضیح نمادها بخصوص نمادهایی که معنی صریح دارند می شناسد.() او در مقاله «رسالت هرمنوتیک» تعریف زیر را تعریف کارآمدی از هرمنوتیک تلقی می کند: هرمنوتیک نظریه عمل فهم است در جریان روابطش با تفسیر متون.()

سید محمود طالقانی به سال 1289 ه. ش. در روستای گلگرد طالقان از توابع استان تهران، دیده به جهان گشود و نزد پدری همچون آیت الله سید ابوالحسن طالقانی که از علمای برجسته تهران به شمار می رفت()، پرورش یافت. پدری که حضرت امام خمینی درباره مقام و منزلت او چنین می گوید: «رحمت خداوند بر پدر بزرگوار او که در راس پرهیزکاران بود.»درباره زهد و پرهیزکاری آسید ابوالحسن طالقانی، آیت الله سیدحسین بدلا که با وی حشر و نشر داشته چنین می گوید: «علی رغم این که محل رجوع عام و خاص مردم بود ولی به هیچ وجه من الوجوه از وجوهات شرعیه و سهم مبارک امام علیه السلام استفاده نمی کرد و زندگی روزمره خویش را به وسیله تعمیر ساعت تامین می کرد».

کمتر از یک سال پیش، در دیداری که استادان و طلبه دانشجویان موسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع) با استاد فقید حضرت آیت الله علامه محمد تقی جعفری داشتند، معظم له مطالبی ارائه فرمودند. به منظور گرامی داشت یاد استاد، گزیده ای از سخنان ایشان در آن دیدار، جهت اطلاع خوانندگان ارائه می شود:

در این گزارش تلاش بر آن است تا ابتدا سیاست خارجی کشورهای ایران، پاکستان و عربستان، مولفه های اساسی سیاست گذاری و دورنمایی از چشم انداز آینده دیپلماسی آنان در افغانستان مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد. از سوی دیگر، از آنجا که روابط دیپلماتیک کشورهای فوق به عنوان یکی از فاکتورهای اصلی در سیاست گذاری آنان در قبال رخدادهای منطقه، بویژه تحولات سیاسی و نظامی افغانستان، مطرح است طبیعتآ روابط خارجی این کشورها، مناسبات سیاسی و معادلات منطقه ای آنان نیز مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت.