نشریه علوم سیاسی
سال ششم شماره 1 (پیاپی 21، بهار 1382)

مقاله حاضر در صدد اثبات این ادعاست که مادامی که در بستر زمان تغییر بیرونی یا درونی برای موضوعات حاصل نشود، احکام آنها ثابت خواهد بود و با تغییر موضوعات، احکام آنها نیز متغیر خواهد بود. در این مقاله از دو دیدگاه کلی درباره چگونگی تحول در اجتهاد سخن به میان آمده است دیدگاهی که هویت احکام شریعت در قبال تحولات را دگرگون می سازد و دیدگاهی که احکام شریعت را نسبت به تحولات مستمر با اجتهاد تفریعی و تطبیقی بیان می کند. در این راستا نمونه هایی از توانمندی های دیدگاه دوم بیان شده است.

اندیشه سیاسی فاضل مقداد با محوریت عنصر زمان و مکان و پیوستگی دین و سیاست، از طرفی، اجتهاد و تلاش علمی فقها را پویایی و توانمندی خاصی بخشیده و از سوی دیگر، عالمان و فقهای شیعه را منزلتی رفیع داده است به گونه ای که تبیین کننده جایگاه فقها در سیاست و حاکمیت آنان در عرصه عمومی جامعه بوده و به این نکته منتهی می گردد که در ساختار سیاسی جامعه اسلامی یا بایستی فقیه، حاکم شده یا حاکم، فقیه گردد. با چنین نگرشی، به ولی فقیه و شرایط آن و اختیارات مبسوط حاکم اسلامی در عرصه مصالح عمومی و تامین نظم و امنیت و هدایت جامعه به سوی صلاح توجه نموده و فرد و دولت را نیز با نگاه به جایگاه والای فرد در نظام سیاسی ولایت فقیه بررسی کرده و حقوق و وظایف متقابل حکومت و مردم را تبیین نموده است.

مقاله حاضر برای تبیین هویت روش شناسی فقه سیاسی شیعه نگارش یافته است. در این راستا، با استفاده از رهیافت مقایسه ای سعی شده است ویژگی های روش شناسی فقه سیاسی شیعه در چالش با روش شناسی فقه سیاسی دیگر مذاهب اسلامی، چالش روش شناختی علمای اصولی و اخباری، چالش روش شناختی طرفداران فقه حکومتی و فقه فردی و سرانجام نزاع روش شناختی طرفداران فقه حکومتی و روشنفکران دینی تبیین گردد.

موضوع اصلی نوشتار حاضر، بررسی و تحلیل فقه سیاسی اهل سنت بر اساس بنیادهای روش شناختی آن است. در این راستا، ابتدا رابطه فقه سیاسی اهل سنت با زبان و ادبیات عرب بررسی شده است، زیرا با توجه به گریز ناپذیری مراجعه به نص و سنت برای تنظیم زندگی سیاسی، ادبیات عرب مهم ترین ابزار معرفتی فقیه است. در بخش دوم، با اشاره به منابع فقه سیاسی اهل سنت، جایگاه هر یک از این منابع و ضرورت روش شناختی آنها طرح شده و نیز با توجه به جایگاه ویژه نص قرآنی، ضرورت و نحوه تحویل منابع دیگر به آن در فقه سیاسی اهل سنت تبیین گردیده است. در بخش پایانی نویسنده، نظریه های فقه سیاسی اهل سنت را به دو دسته نظریه های قدیم و جدید تقسیم کرده و تاثیر گذاری بنیادهای روش شناختی فقه سیاسی اهل سنت در این دو دوره بر شکل گیری ویژگی ها خاص هر دوره و در نتیجه ظهور تقسیم بندی مذکور را مورد بررسی قرار داده است.

فقه سیاسی عرصه مسائل نوپیدا و حوادث واقعه است و در این میان، قواعد فقه سیاسی نقش ویژه ای در پاسخ گویی به این مسائل دارد. این قواعد راهکارهایی کلی، قابل فهم و انسجام یافته برای استفاده همگان ارائه داده و آشنایی با آنها حاکمان را نیز به پیروی از آن اصول و مقررات وادار می کند. مقاله حاضر در پی تبیین چیستی قواعد فقه سیاسی منابع، اهداف و ساز و کار اجرای آنهاست.

مقاله حاضر به بررسی ساختار قدیم قدرت در ایران و فرایند فروپاشی آن می پردازد. این ساختار که با نام پدرسالارانه سنتی شناخته می شود، بر صورت بندی اجتماعی خاصی استوار بوده و دولت برخاسته از آن شکل بندی و مؤلفه های ویژه ای را داراست. فروپاشی و زوال این ساختار در دوران قاجار آغاز و به رغم پاره ای اقدامات اصلاحی، همگام با بسط تجدد در ایران شالوده آن شکسته شد. در این مقاله ابعاد این تحول و دگرگونی با الهام از نظریه گفتمان مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

ابن ادریس حلی سیاست را به معنای ملک داری و تدبیر امور مردمان در جهت استصلاح دین و دنیای ایشان دانسته است و حکومت و سلطنت را که تولی این سیاست و تدبیر می باشد، به دو شکل سلطنت سلطان حق عادل و سلطنت سلطان جور و ظالم تصور کرده است. وی پس از ارزیابی مبنای مشروعیت و دامنه اختیارات هر کدام از آنها، تنها حاکم حق عادل (امامان معصوم) و افراد ماذون از سوی ایشان را مجاز به تدبیر سیاسی امور مردمان دانسته است.

تقویت مکتب اصولی توسط علامه وحید بهبهانی و استمرار آن در طی دو قرن اخیر، فصل جدیدی از حیات سیاسی شیعیان در عصر غیبت را گشود و موجب رشد تفکر سیاسی در فقه شیعه، گسترش حوزه اختیارات فقیه و اقتدار عالم دینی در عرصه سیاست و سرانجام برپایی حکومت دینی به دست امام خمینی در ایران گردید. ضرورت شناخت پیشینه تفکر سیاسی شیعه مستلزم بازکاوی اندیشه های وحید بهبهانی است. در این مقاله، زندگی سیاسی بهبهانی و نیز اندیشه های سیاسی او در خصوص دین و سیاست، حکومت و انواع آن، تقیه و تعامل با حکام جور، مساله ولایت فقیه، شرایط و اوصاف حاکم اسلامی و مؤلفه های دیگری از اندیشه وی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است.

سیدقطب از پرآوازه ترین چهره های اصول گرایی اسلامی در قرن بیستم است و اندیشه های او مجموعا شاکله گفتمان اصول گرایی اسلامی معاصر را پی ریخته است. اگر چه بعد سیاسی اصول گرایی اسلامی در سه چهار دهه اخیر غلبه یافته، اما از بنیادهای فکری و فلسفی این جریان نمی توان غفلت ورزید و در حقیقت بنیان رویکرد سیاسی این جریان، خاستگاه فلسفی و فکری - دینی آن است.
در این مقاله مهم ترین عناصر و مفاهیم اندیشه سیدقطب مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است.

مشروعیت اساسی ترین و قدیمی ترین مساله حاکمیت ها در طول تاریخ زندگی اجتماعی بشر بوده و هست. مهم ترین مساله در حوزه بحث مشروعیت سیاسی، الهی یا مردمی بودن مشروعیت است؛ ناهمسازه ای حل ناشدنی که نیروی عظیمی از افکار و اندیشه ها را صرف خویش کرده است.
در نوشتار حاضر سعی بر آن است تا با بازخوانی مفاهیم اساسی این بحث از زاویه و دیدگاهی نو و با تبیین خیالی بودن ناهمسازه فوق، این بحث ها را که از محل نزاع خارج گردیده، از نو سازماندهی کند.

امروزه بررسی نظریات درباره بی ثباتی و تحولات سیاسی در جامعه، اهمیت ویژه ای یافته و ضرورت بحث ایجاب می نماید که از منظرهای گوناگون بدان پرداخته شود. یکی از این نظریات، بحران مشروعیت است و این زمانی به وقوع می پیوندد که جامعه پذیری سیاسی در جامعه منتهی به دوگانگی یا چند گانگی در باورهای سیاسی و به ویژه ناسازگاری باورهای جامعه با ایدئولوژی و کارکردهای نظام سیاسی گردد. باورهای سیاسی در جامعه از طریق جامعه پذیری سیاسی و به وسیله کارگزاران و نهادهای جامعه پذیر کننده شکل می گیرد که عمدتا به صورت حفظ و نگهداری، تغییر و تحول و خلق فرهنگ سیاسی انجام می پذیرد.
نهادهای دینی در تاریخ معاصر ایران یکی از نهادهای اصلی جامعه پذیر کننده در جامعه ایران به شمار می آید. این نهاد همواره در تحولات سیاسی - اجتماعی ایران با ابزارهایی که در اختیار داشت، نقش های بسزایی ایفا کرده است. مقاله حاضر در صدد تبیین نقش عالمان دینی در شکل گیری انقلاب اسلامی از طریق ابزارهای جامعه پذیری سیاسی است.

در این قسمت از بحث دیپلماسی اسلام از منظر تاریخی و با تاکید بر رفتار سیاسی رهبران دینی و دولت های اسلامی مورد بحث قرار گرفته است. رفتار سیاسی و سیره عملی پیامبر اسلام و امام علی(ع) بیانگر خطوط کلی رفتار سیاسی اسلام در حوزه دیپلماتیک و سیاست خارجی است. از سوی دیگر، مطالعه رفتار خارجی نظام خلافت در عصر خلفای نخستین، اموی ها، عباسی ها و دوره های پس از آن، دگرگونی های تاریخی رفتار سیاسی و دیپلماسی دولت اسلامی را بیان می کند.

مقاله حاضر به مطالعه تطبیقی مبانی نظری دکترین گفت وگوی تمدن ها و اندیشه اسلامی پرداخته است. دربادی امر بررسی معانی منتزع از گفت و گو و تحلیل نشانه شناختی «باختین» از آن، مقدمات درک مبانی و پیش شرطهای لازم برای گفت وگو فراهم می شود و با رجوع به متون و سنن اسلامی، ضمن بررسی و تطبیق تفکر اسلامی با مبانی گفت وگو در اندیشه باختین و ابزارها و روش های انجام آن، این نتیجه به دست آید که اساس این مکتب فکری مبتنی بر گفت وگو است.