مجله علوم انسانی
پیاپی 50 (فروردین و اردیبهشت 1383)

امام خمینی (ره)، بیش از هر ویژگی، دارای خصلت پرورشکاری و آدم سازی، و نقش تعیین کننده ای برای خانواده قائل بوده و پایه سلامت اخلاقی و روانی را خانواده می داند. او خانه را مرکز تربیت علمی، دینی، اخلاقی و سیاسی می داند و با توجه به عاطفه مادری به نقش مهمتری برای مادر توجه کرده است و دامن مادر را مدرسه اول کودک می شناسد. از آنجا که در فرهنگ اسلام پایه تربیت از همسرگزینی آغاز می شود امام برای تشکیل خانواده خود به دو عامل همفکری و هم فرهنگی خانم خود با خویش اهمیت بسزایی می دهد و با رفتار با وقار و پرمحبت نسبت به همسر خود پایه خانواده سالم را مستحکم می کند.

این مقاله به عنوان یکی از آثار کلاسیک در فلسفه آموزش و پرورش تطبیقی به مقایسه دیدگاه اسلام با مدرنیسم می پردازد. نویسنده از یک سو می کوشد تا با واقع نگری اما ژرف اندیشی، آموزه های اصلی مدرنیسم درباره آموزش را بررسی و با نگاه انتقادی معرفی کند و از سوی دیگر با مراجعات مکرر به متن قرآن، فلسفه تربیت اسلام را مطرح، و امکان مقایسه را برای خواننده فراهم نماید. با توجه به گسترش دیدگاه های انتقادی نسبت به مبانی عملکردها و دستاوردهای آموزش و پرورش مدرن که در سال های آغازین سده بیست و یک شدت یافت به نظر می رسد نویسنده توانسته است با استفاده بجا از متون اسلامی به نوعی پیش بینی درست نسبت به چیزی بپردازد که آموزش و پرورش مدرن از خود بر جای می گذارد.

در این مقاله، ضمن اشاره به مشکلات مسلمانان در عصر حاضر، ریشه های این مشکل مورد پرسش قرار گرفته که آیا ضعف مسلمانان به عمل به دین بازمی گردد و یا گریز از عمل به دین و نهایتا بر این پرسش به عنوان محور بحث متمرکز شده است که «آیا دین برای تربیت اجتماعی، ایده، طرح و محتوای سازنده و مناسب عصر دارد یا خیر». همچنین به مساله ریشه های توحیدی تربیت در دین پرداخته شده است. زیرا هستی با خدا شروع شده و هدفمند است و خالقیت او با ربوبیت الهی پیوند وثیق دارد. ثانیا: مهمترین هدف انسان، به سوی خدا رفتن است که این حرکت، بدون اجرای برنامه های تربیتی ممکن نیست.

در این پژوهش عوامل درون آموزشگاهی مؤثر در گرایش دانش آموزان به برنامه های امور تربیتی مورد بررسی قرار می گیرد. به این منظور مقوله های درون آزمایشگاهی مانند تقویت پایه های عقیدتی، فراهم بودن امکانات مناسب برای فعالیت های فردی گروهی، ارزشیابی عملکرد دانش آموزان، توجیه اولیا برخورد صحیح مسئولان مدرسه بامسائل تربیتی و توجه به نیازهای فردی، بررسی می شود. نتایج به دست آمده نشان می ده که دو فرضیه اساسی مربوط به تقویت پایه های عقیدتی و ارزشیابی از عملکرد دانش آموزان مورد تایید قرار نگرفت ولی سایر فرضیه ها از نظر پاسخگویان تایید شد.

هر یک از نظام های تربیتی اهداف خاصی را مدنظر دارند و همه فعالیت های خود را برای تحقق آنها مصروف می دارند. در تربیت اسلامی، هدف اساسی و غایی تربیت، الهی شدن آدمی است. برای رسیدن به این اهداف، استعدادهای عالی انسان که در خلقت او قرار داده شده است باید رشد کند و فعلیت یابد. علامه شهید مرتضی مطهری که در خصوص تربیت انسان نیز دیدگاه هایی دارد با الهام از مکتب تربیتی اسلام معتقد است: «تربیت، پرورش استعدادهای درونی و به فعلیت درآوردن آنها است.» با مطالعه آثار ایشان اصول و قواعدی می توان استنباط کرد که رعایت آنها رسیدن به اهداف تربیت اسلامی را ممکن می سازد.

از آنجا که نظریه تکامل زیستی داروین در غرب منشا تحولات عظیمی در حوزه های مختلف معرفتی از جمله انسانشناختی شده است و نقش نظریات انسانشناختی بر دیدگاه های مربوط به تعلیم و تربیت بر کسی پوشیده نیست، شایسته و ضروری است رابطه این نظریه با دیدگاه های انسانشناختی در اسلام نیز بررسی شود تا معلوم شود سیستم های تعلیم و تربیت در جهان اسلام بر اساس چه مبانی صورت می گیرد. آیا مبانی روش ها و نظریه های تعلیم و تربیت برخاسته از اسلام است یا مبنای دیگری دارد.

دین اسلام برای پیرامون خود احکام و دستورالعمل هایی را وضع کرده و از مسلمانان، رعایت و اجرای آن ها را خواسته است. تفکرات و اندیشه های غیرالهی نیز به نظر انسان ها بازمی گردد که البته همه آنها نیز ضددینی نیست. با توجه به هدف مقاله نکاتی که در خصوص احکام دینی می توان مدنظر قرار داد بدین شرح است: اول اینکه این احکام فقط بعد فردی را دربرنمی گیرد بلکه بسیاری از آنها ابعاد اجتماعی دارد که در روابط اجتماعی باید مراعات شود و عدم توجه به آنها پیامدهای منفی به دنبال دارد. دوم اینکه این احکام آموختنی است، لذا می توان از آموزش و پرورش دینی سخن گفت. و...