نشریه حکمت سینوی
پیاپی 35 (زمستان 1385)

نیروی عقل در وجود آدمی از آیات کبرای الهی و مطمئن ترین وسیله برای نیل به عالی ترین مراتب حقیقت در عالم است. برهان عقلی حجت خدا و الهامی الهی است که در ظرف اندیشه بشر تجلی یافته است و محک صادقی است که نور وجود را از ظلمت عدم متمایز می سازد و آدمی به مدد آن از حضیض وجود خاکی تا اوج هستی افلاکی پر می کشد؛ امدادی که انسان تا رسیدن به سرمنزل مقصود لحظه ای از آن بی نیاز نیست.
تفکر عقلی در صورت خلوص مبادی استدلال از شائبه های ناروا و صفای صورت آن از تیرگی های ناصواب نه در دریافت واقعیت های جهان قصور می ورزد و نه در گزارش آن به انسان کوتاهی می کند، بلکه از هر اشتباهی مصون و از هر خیانتی مبراست و می کوشد اشتباهات حواس ظاهری و باطنی را نیز برطرف کرده و انسان را به یقین برساند.
عقل جز در برابر حق خضوع نمی کند و اگر آدمی این توانمندی شریف خود را به وهم و خیال و حس نیالاید با آن می تواند به خزائن غیب و تجرد دست یابد. اما تنها افرادی معدودی به مرحله تعقل بار می یابند چرا که این سلوک عقلی موازی با با سیر وجودی آدمی است و او به میزان رتبه وجودی خود به درجه تعقل مفتخر می گردد و این هر دو محتاج فیض الهی است که از مجاری خاص به بشریت افاضه می شود.
پیامبر اعظم حکمت را به تعلیم مستقیم الهی دریافت کرد «خدا به تو کتاب و حکمت نازل کرد، چیزهایی به تو آموخت که از این پیش نمی دانستی» (نسا،113).
ائمه اطهار علیهم السلام وارثان اصیل این شان پیامبر هستند. انبیای الهی چشمه های حکمت (نهج البلاغه، خ 108) و اهل بیت عصمت و طهارت معادن حکمتند (زیارت جامعه کبیره). حکمت از وجود مقدس انبیای عظام و به طور اخص ذات نورانی پیامبر اعظم سرچشمه می گیرد و در عالم هستی جاری می شود و در وجود معادن پر گوهر معصومان ذخیره می گرددتا به همت دانش آموزندگان سبیل نجات و رستگاری (همو، ح 147) همانان که حکمت را چنان گمشده خویش می جویند (همو، ح 80) استخراج شود.

از زمان ارسطو سه نوع استدلال شناسایی شده است؛ قیاس، استقرا و تمثیل. از این میان تنها قیاس می تواند نتیجه یقینی به بار آورد و به همین دلیل از سوی ارسطو به عنوان شیوه استدلالی قابل اتکا معرفی شده است. منطقیون پس از ارسطو این نظر او را پذیرفتند و بنابراین در باب استدلال (حجت) بیش از همه به قیاس پرداختند.
از سده هفدهم به بعد به دنبال انقلاب علمی و رشد خیره کننده علوم تجربی، استقرا (و در کنار آن تمثیل) مورد توجه بیشتری قرار گرفت و شایسته بحث و فحص افزون تری شناخته شد و از اواسط سده بیستم، شیوه ای استدلالی تحت عنوان «استنتاج بهترین تبیین» شناسایی شد. در این شیوه با مفروض گرفتن مجموعه ای از اطلاعات، بهترین نظریه ای که بتواند آن را تبیین کند، نتیجه گرفته می شود. این شیوه شباهت های بسیاری با آنچه منطقیون قدیم آن را «حدس» نامیده اند، دارد. مهمترین تفاوت میان این دو آن است که «قضایای حدسی» در نگاه متقدمان در زمره «یقینیات» قرار می گیرد ولی در نظر متاخران این قضایا که حاصل استدلال های ناهمگن یا نسخ پذیر هستند، قضایایی محتمل می باشند که ممکن است با افزایش معلومات، کذب آنها آشکار شود. مقایسه این دو منظر، بصیرت هایی در مورد سیر ذهنی انسانها هنگام حدس و نتایج حاصله از این سیر به ما می دهد.

برخی از صاحب نظران حوزه دین با هر گونه تعقل و ژرف نگری در دین مخالفت می ورزند و ممارست در معقولات و تفلسف را مردود می دانند. در حالی که یافتن حقیقت دین نیازمند تعمق و ژرف نگری است. از آنجا که در دین مبین اسلام، عقل و خردورزی بسیار ارزشمند بوده و از جایگاه ویژه ای برخوردار است از عقل و شرع در کنار یکدیگر یاد می شود و فرهنگ غنی اسلامی بر دو ستون محکم عقل و نقل استوار گردیده است و عقل دارای دو کارکرد در مقام تحقیق در دین و درباره دین و نیز در امر دینداری و مقام تحقق می باشد. یکی از کارکردهای آن مربوط به نقش عقل در ایجاد معرفت و فهم دین است و فلسفه اسلامی که حاصل خردورزی اندیشمندان مسلمان می باشد همسو و با قرآن کریم و روایات معصومان علیهم السلام، راهبردهای برون شریعتی فراوانی را ارائه نموده است که قادر است پاره ای از معارف دینی را در حوزه توحید، نبوت و معاد تولید نماید. راهبرد درون شریعتی عقل نقش معنایابی و معناسنجی آن است. بدین معنا که بدون راهبرد عقل، درک نقل میسر نخواهد بود. عقل علاوه بر این دو کارکرد در اصول اعتقادی، در استنباط احکام شرعی در کنار کتاب و سنت نقش آفرینی می نماید.

پرسش از چیستی، موضوع فلسفه متعلق به حوزه علم شناسی است. ارسطو راهی به سوی وحدت و تمایز علوم گشوده و ضابطه ای منطقی را به عنوان یک توصیه روشی فراروی دانشمندان قرار می دهد: در مسائل هر علم باید از عوارض ذاتیه موضوع آن علم سخن گفت.
ابن سینا در ادامه کار فارابی قاعده فوق و متفرعات آن را به تفصیل نظام می دهد و در مقام عمل نیز هنگام ورود به همه رشته های علمی به ضوابط منطقی پایبندی نشان داده و موضوع فلسفه را هم مطابق با این ضوابط تعیین می نماید.
ابن رشد عمدتا نقشی جز شارح و مفسر ارسطو ایفا نمی کند و قواعد منطقی ارسطو را پیرامون علم شناسی همان گونه که وی ارایه نموده است، تشریح می نماید. تفاوت اساسی ابن رشد با ابن سینا آن است که در مقام عمل در ورود به رشته های گوناگون علمی از جمله فلسفه توجهی به قواعد علم شناسی ندارد و با نظر مستقیم به مسائل وارد بحث می شود.
تطبیق قواعد منطقی دانش شناسی بر همه آنچه به عنوان مسائل فلسفی مطرح است چالش خیز می باشد. ابن سینا برای پر کردن شکافی که میان مقام تعریف و مقام تحقق علوم به طور کلی و فلسفه به نحو خاص وجود دارد، تلاش هایی انجام داده است.

فلسفه اسلامی از سوی مستشرقان غالبا با دیدگاه های انتقادی و به قصد نفی وجهه فلسفی آن روبرو بوده است. این منتقدان یا فلسفه اسلامی را دنباله روی صرف فلسفه یونان تلقی می کنند و معتقدند فلسفه اسلامی، صرفا فهم عرب زبانان مسلمان از فلسفه یونان است و یا به واسطه قید اسلامی، آن را در سطح علم کلام و به دور از ویژگی های فلسفی معرفی می کنند. در حالی که می توان وجوه استقلالی فلسفه اسلامی نسبت به فلسفه یونان را در طرح مسائل جدید، نقد یا تکمیل مباحث فلسفی یونانی در فلسفه اسلامی نشان داد. از سوی دیگر فلسفه اسلامی هم در بهره گیری از روش برهانی و نیز در مقدمات درست ساخت، ویژگی های کامل یک فلسفه ایده آل را داراست. همچنین تاثیرپذیری حکمای مسلمان از باورها و متون اسلامی تنها در مقام گردآوری است و این امر به حیثیت فلسفی فلسفه اسلامی که به مقام داوری مربوط می شود،خللی وارد نمی سازد.

فلسفه برای کودکان در سبک لیپمن در مظان کثرت گرایی پست مدرنیسمی و نسبیت گرایی حاصل از آن است. اخذ مواضع حذف مساله یا قبول بی چون و چرا، عجالتی و عافیت طلبانه است. نقد و بررسی فلسفه برای کودکان از این حیث ما را در تولید الگویی مناسب راهنمایی می کند. حساسیت به زمینه، بحث های کلاسی غیرتلقینی و مباحثات غیرغایت مدار، ویژگی هایی هستند که نسبیت گرایی را در فلسفه برای کودکان واقعی می گردانند. «کندی» بدین لحاظ است که به آن خرده می گیرد. لیپمن منطق و ملاک محوری را کافی در دفع نسبیت گرایی می بیند؛ حال آنکه صحت و سقم قضایا به موادی وابسته است که در علومی غیر از منطق بررسی می شود و ملاک ها هم اگر در کوران نسبیت گرایی واقع شوند، به چاقویی می مانند که دسته خود را هم می برد. اگر چه توجه به وحدت ماهوی کودکان از اضطراب نسبیت گرایی می کاهد و غالبا در کلاس های پژوهش فلسفی، آنان را به اتفاق نظر سوق می دهد، اما شرط کافی نیست و پیشنهاد الگویی نظام مند، حاوی دستورالعملی که مربی را یاری رساند، تا به دور از افراط و تفریط، کودکان را به حقیقت گرایی و وحدتی جامع رهنمون سازد، لازم به نظر می رسد.