نشریه مطالعات خاورمیانه
سال هفتم شماره 4 (پیاپی 24، زمستان 1379)

تلاش اوپک برای بهره گیری از عناصر قدرت و ترکیب مناسب به منظور دستیابی به سازمانی پرقدرت و همگرا موضوع مقاله را تشکیل می دهد. به نوشته مقاله، اوپک می کوشد تا در شرایط موجود جهانی مقام خود را تضمین کند و از چیرگی مصرف کنندگان بر بازار جهانی جلوگیری نماید. چه آژانس بین المللی انرژی به عنوان بازوی سازمانی کشورهای مصرف کننده نفت تلاش دارد با اتخاذ سیاستهای مختلف صرفه جویی، افزلیش اکتشاف نفت در کشورهای صنعتی و غیراوپک و ذخیره سازی استراتژیک نفت با اوپک رویارویی نماید. نگاهی افکنده شده است به سیاستهای انرژی کشورهای غیر عضو اوپک از جمله چین، نروژ و استرالیا و میزان ذخایر نفتی آنان در مقابل اعضای اوپک و قدرت مانوری که می توانند در مقابل اعضای اوپک در زمان حال و آینده داشته باشند، و بالاخره نویسنده، به موانعی توجه نشان می دهد که مانع عمده همگرایی کشورهای تولید کننده نفت است.از جمله آنها وی به موانع اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و سازمانی موجود درمیان کشورهوای عضو و غیر عضو اشاره دارد.

پژوهش حاضر در صدد آن است تا با بررسی اختصاری مراحل پیشرفت پروسه صلح اسلو و توجه به مواضع اسراییل و عملکردهای حکومتهای مختلف آن،اعم از چپ و راست،مسائل موکول شده به مذاکرات نهایی، جهت گیری فرآیند صلح اسلو و امکان تولد دولت مستقل فلسطینی را در نتیجه تداوم این فرآیند مورد سنجش و ارزیابی قرار دهد.فرضیه پژوهش این است که روند صلح اسراییلی_فلسطینی،در چارچوب پروسه صلح اسلو، به سوی تشکیل دولت مستقل فلسطینی جهت گیری مثبتی ندارد و در این مسیر موجودیت شهرکهای یهودی و خیل عظیم پیاهندگان و دشواری ها و حاکمیت اقتدار فلسطینی بر منابع آب کرانه باختری و بیت المقدس شرقی از جمله موانع صعب االعبور تشکیل دولت مستقل فلسطینی به شمار می روند. به علت وجود چنین موانعی،جایگزین های مختلفی پیشنهاد شده است. ایجاد کنفدراسیون اردنی-فلسطینی و همچنین تشکیل نظام دو ملیتی اسراییلی-فلسطینی، از جمله این جایگزینی ها به شمار می روند که در این پژوهش پتانسیل آنها برای حل و فصل نهایی بحران فلسطین مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته است.

مقاله درتبیین موانع موجود بر سر راه تحقق جامعه مدنی در خاورمیانه به عوامل مختلف فرهنگی،سیاسی و ساختاری اشاره دارد.نویسنده منطقه خاورمیانه را منطقه ای متفاوت از دیگر نقاط جهان تلقی می نماید که درآن موانع پذیرش دگرگونی های سیاسی می شود. نویسنده با برشمردن سه مورد مقاوم بودن مردم خاورمیانه نسبت به محیط خارج از آن، غربی بودن مفهوم جامعه مدنی و فقدان دلایل لازم برای تغییر دیدگاه های فرهنگی جوامع خاورمیانه به مسئله موقعیت جامعه مدنی و مفهوم عقلانیت تاثیر آن بر نهادها و ساختارها اشاره می کند.در حالی که در خاورمیانه مساله امنیت بر آن برتری می یابد و این روابط را تحت تاثیر قرار می دهد.وی در تبیین علل کندی حرکت تشکیلات سیاسی،اقتصادی و اجتماعی عقلانی به سه رهیافت ذهن خاورمیانه ای،مفهوم از حکومت و شیوه خاورمیانه ای روابط متقابل اجتماعی اشاره می نماید ونتیجه می گیرد به دلیل ضعف های ساختاری موجود ، اکثریت جوامع خاورمیانه ای برمبنای سنتهایی کاملامتفاوت با اصول جامعه مدنی زندگی و فکر می کنند و رسیدن به جامعه مدنی مستلزم تعهد پایدار و بطور مداوم توسعه یافته است و برای برداشتن موانع فرهنگی وجود یک نیروی محرکه اقتصادی و یا سیاسی قدرتمند بومی یک ضرورت تلقی میشود.

مقاله نگاهی دارد به تاثیر انقلاب اسلامی بر ترکیه در ارتباط با سه عنصر دولت، مردم و جنبشها، بنابراین در گذری تاریخی کودتاهای متعدد این کشور،تا دوره اوزال مورد بررسی قرار می گیرد و سپس شکل گیری اوزالیسم و علت پشتیبانی ناسیونالیستها و نظامیان از آن و مواضع دولت اوزال در مقابل انقلاب اسلامی و ارائه نوعی دموکراسی کنترل شده و محدود مطرح می شود.استفاده از رقابت عربستان سعودی و ایران،وسمت گیری ترکیه به سوی عربستان و همچنین نقش موقعیت مذهب در ترکیه و وجود طریقت های مختلف از جمله طریقت نقش بندی و علویان موارد دیگری است که در مقاله آورده شده است.همچنین اثرات انقلاب اسلامی بر کردها،و نحوه و میزان تاثیر آن در فعالیت های فکری و علمی در میان روشنفکران بخش دیگری از مطالب مورد بحث را تشکیل می دهد که در آن تاثیر شریعتی بر جنبش روشنفکری ترکیه نیز بررسی شده است.
انقلاب اسلامی ایران را به عنوان مهمترین محصول جنبش احیاگری خاورمیانه در سده اخیر می توان حلقه اتصال این جنبش با جنبشهای اسلامی دهه 80و90 درجوان اسلام دانست که در سیاست خارجی صدور انقلاب،شکلی عملی به خود گرفت وبا واکنش دولتهای اسلامی مواجه شد.به همین دلیل نقش دولتهای مزبور در صدور انقلاب از اهمیت ویژه ای برخوردار است.در این مقاله تاثیر انقلاب اسلامی در سه سطح دولت،مردم و جنبش های اسلامی ترکیه مورد بررسی قرار می گیرد.ادعای اصلی این مقاله آن است که وقوع انقلاب اسلامی و طرح مسئله صدور انقلاب و متعاقب آن جنگ ایران ون عراق به ترکیه این فرصت را داد که علاوه بر ایفای نقش دیوار دفاعی جهان سرمایه داری در برابر کمونیسم،مرکز ثقل توجه اعراب و غرب در جلوگیری از صدور انقلاب و بنیادگرایی اسلامی شود که تهدیدی برای هر دو بود. دولت اوزال با در پیش گرفتن دو سیاست 1-سنتزناسیونالیسم ترک و اسلام در جهت جلوگیری از صدور انقلاب،2-بی طرفی در جنگ ایران و عراق توانست به دلیل اهمیت استراتژیکی ترکیه به عنوان وزنه تعادل غرب در برابر انقلاب اسلامی و جهان عرب عمل کند و راه ورود ترکیه به شرایط پیش آمده اولا توانستند بنیانهای اقتصادی خود را تقویت کنند و ثانیا با استفاده ار سیاستهای دولت اوزال به تقویت مبانی اندیشه اسلام سیاسی خود که ار آثار رهبران فکری انقلاب اخذ کرده بودند،بپردازند و به یکی از پایه های اصلی دموکراسی آن کشور در دهه 90 تبدیل شوند.

دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه قاهره کتابی درباره روابط مصر-آسیا منتشر ساخته است که یک مقاله از آن به بررسی روابط مصر و ایران اختصاص دارد.در این مقاله که توسط دکتر باکینام الشرقاوی نوشته شده نویسنده روابط دو کشور ایران و مصر را از منظر یک مصری به رشته تحریر در آورده است. وی در مقاله کوشیده است،تحولات منطقه ای،جایگاه ایران و مصر در منطقه،وضعیت داخلی ایران،سیاستهای ایالات متحده امریکا نسبت به منطقه و اهمیت ائتلاف و اتحادهای موجود و یا در حال شکل گیری در منطقه و بالاخره تاثیر این تحولات بر منافع ملی و منطقهای دو کشور را بررسی کند.شکی نیست که برخی بخشها و موضوعات عنوان شده در این مقاله جای نقد و تامل دارد که از دیدگاه نویسنده ای به رشته تحریر در آمده است که بیشتر به منافع کشورش مصر توجه دارد.با این همه این مقاله شایسته توجه و امعان نظر است.

تاریخ روابط ایران و کویت از سال 1960 تا 1998 در بطن دو حاکمیت، موضوع این مقاله است. در بخش اول به طور خلاصه رابطه کویت و حکومت سابق ایران مورد بررسی قرار می گیرد ودر بخش دوم رابطه میان جمهوری اسلامی ایران و کویت بررسی میشود.
افت و خیزهای این روابط در دوران جنگ ایران و عراق،میزان همراهی این کشور با عراق و شورای همکاری خلیج فارس پس از تشکیل آن و در مجموع تغییر سیاستهای کویت در قبال ایران در این بخش آورده شده است.ار جمله در مقاله به تلاشهای کویت برای کاهش قیمت نفت به منظور افزایش فشار اقتصادی به ایران و درخواست از ایالات متحده برای حمایت از نفت کش های کویت اشاره شده است. همچنین وضعیت این روابط پس از پذیرش قطعنامه 598، مسئله اشغال کویت توسط عراق و موضع گیری ایران در برابر این حرکت اشغالگرانه و بالاخره بهبود روابط دو کشور تا مقطع ریاست جمهوری آقای خاتمی موارد دیگری است که در مقاله آمده است. طبعا در کلیه این موارد تعارض دیدگاه های ایران و کویت برای استقرار یک نظام امنیتی به ویژه پس ار جنگ خلیج فارس و در عین حال همراهی ها و بهبود نسبی موقعیت سیاسی میان دو کشور در مقاطع زمانی نیز آورده شده است.

تغییرات وتحولات دهه پایانی قرن بیستم،پیدایش شرایط نوین جهانی و تاثیر آن در استراتژی نظامی ایالات متحده محتوای مقاله را دربرمی گیرد.بر این اساس،آمریکا در شرایط نوین به تعریف مجددی از منافع ملی،تعهدات و تشخیص منابع اقدام کرده است. با فروپاشی شوروی و از میان رفتن نظام دو قطبی،مسئله مداخله گرایی آمریکا و گسترش نقش و مسئولیت سازمان های بین المللی در چارچوب اهداف سیاست خارجی آمریکا در دوران پس ار جنگ سرد،مطرح می شوند. بنابراین ظاهرا اهداف تازه ای همانند ترویج دموکراسی و نظام بازار آزاد، بهبود حقوق بشر و جلوگیری از کشتار شهروندان کشورها توسط حکومتهای آنان پدیدارمی شوند،تهدید علیه دموکراسی،جلوگیری از تهدیدات منطقه ای و کسترش تسلیحات هسته ای و شیمیایی به استراتژی تبدیل می شود تا هژمونی ایالات متحده آمریکا را بر سایر کشورها و مناطق حفظ نماید. یکی ار این مناطق مهم خلیج فارس است که به دلیل ذخایر نفت و گاز اهمیت اقتصادی زیادی برای غرب دارد.همچنین این منطقه از نظر ژئوپولیتیک و استراتژیک دارای اهمیت است و در مجموع ایالات متحده تلاش دارد تا با استقرار نیروهایش در منطقه ضمن تثبیت رهبری آمریکا بر رقبای اقتصادی خود،منافع اسراییل را در منطقه تامین کند.