نشریه مطالعات خاورمیانه
سال هشتم شماره 3 (پیاپی 27، پاییز 1380)

پاکستان به عنوان یکی از مهمترین کشورهای اسلامی در دهه اخیر کانون فعالیت بسیاری از جریان های اسلامگرا در جهان اسلام تلقی شده است. این کشور در زمان جنگ مردم افغانستان با اتحاد جماهیر شوروی به عنوان مانعی استراتژیک در مقابل کمونیسم مطرح بود و به همین جهت مسئله توازن قوا در سطح نظام بین المللی، جهان اسلام و غرب آن را مجبور به یک همکاری استراتژیک برای مقابله با تهدیدات می کرد. پیدایش جریانهای اسلامی به قول نویسنده متاثر از این زمینه تاریخی است و بنابراین او ساختار فرقه مبتنی بر عصبیت های برخواسته از گرایش مذهبی، مسئله استراتژی انتخاباتی جنبش های اسلامی در عرصه سیاسی و موقعیت آن را بررسی می کند. نویسنده مفهوم ساختار فرقه ای یعنی پیدایش گروه های جدا از مردم، گرایشهای مذهبی و چهار جریان عمده موجود در آن را شرح می دهد و به گسترش ناپذیری نظام فرقه ای و فقدان خردگرایی اشاره دارد. استراتژی انتخاباتی به عنوان مبنای مبارزه سیاسی و مسائل ناسازگاری استراتژی ها به اهداف مشروعیت بخشی به نظام و مسئله دگرگونی فرهنگ سیاسی اسلام گرایان از دیگر مواردی است که در مقاله به آنها اشاره می شود.

مقاله زیر نگاهی دارد به چالش های بزرگ ترکیه، در موقعیت کنونی، از نظر ثبات داخلی، بی ثباتی شدید نظام حزبی، ظهور دولتهای ضعیف ائتلافی. بر پایه دیدگاه این مقاله به رغم تلاش ترکیه برای برقراری دموکراسی و داعیه اروپایی بودن مقامات آن، این کشور با مسایل ساختاری عمده و قومی مختلفی روبرو می باشد که از جمله آنها می توان به مسایل میان ارتش و دولت، مسئله کردها و خطرات آنها برای جدایی و گسترش موج اسلامگرایی، اشاره کرد. به زعم نویسنده مقاله مسئله کردها نقش اساسی در آینده ترکیه خواهد داشت و نحوه برخورد با آن آزمایشی برای مبارزه جهت حفظ نظام آتاتورک است. همچنین مسئله قبرس برای ترکیه به معضل و مشکلی بزرگ تبدیل شده که ظاهرا لاینحل می نماید و نقش ارتش در حفظ و تبدیل مسئله قبرس به موضوع حیاتی و ملی و بسیار حساس باعث شده است که این معضل به امری حیثیتی تبدیل شود.
مشکلات ساختاری اقتصادی ترکیه، میزان تورم بالای آن و تاثیر آن بر مواضع این کشور بر قبرس بخش ترک نشین در مقایسه با قبرس یونانی نشین دشواری های زیادی در روابط ترکیه و اروپا پدید آورده است و در عین حال با فروپاشی شوروی دیگر ترکیه از اهمیت استراتژیک سابق در بطن ناتو برخوردار نیست و به اعتقاد نویسنده نتایج حاصل در شرایط موجود ترکیه را به روزمرگی کشانده و قدرت انتخاب یک استراتژی حساب شده را از آن گرفته است.

روابط اتحاد شوروی و اسراییل و جهت گیری های مربوط به این روابط از بدو پیدایش رژیم اسراییل، تا پایان دهه 80 به عنوان یک فرایند تاریخی، موضوع این مقاله را تشکیل می دهد. با پایان جنگ دوم جهانی مسئله تشکیل دولت صهیونیستی در سرزمین فلسطین در دستور کار دولتهای بزرگ قرار گرفت و اتحاد شوروی از کشورهایی بود که با جدیت و علاقه مندی آن را دنبال کرد. تصویب قطعنامه های مختلف سازمان ملل در مورد شکل گیری اسراییل و ارتباط تنگاتنگ بعدی میان شوروی و اسراییل از جمله موضوعات مطرح در مقاله می باشد. این فرآیند در طول زمان با تاکید اسراییل بر مهاجرت یهودیان از شوروی و رفتن به سوی غرب به تدریج، جای خود را به تیرگی روابط و بالاخره دشمنی میان شوروی و اسراییل داد. با کدورت در روابط اسراییل با شوروی در جریان بحران سوئز، اعتراضات مختلف به سیاستهای توسعه طلبانه و تجاوزکارانه این کشور شدت گرفت. با آغاز جنگ در 1967 سیاست ضدصهیونیستی شوروی شتاب بیشتری پیدا کرد. مسئله دفاع از حقوق فلسطینی ها و فشار غرب برای اجازه مهاجرت به یهودیان روسی برای رفتن به اسراییل از موضوعات دیگری است که به نوعی به زورآزمایی میان شوروی، غرب و اسراییل بدل شد. با آغاز جنگ 1973 ، نه تنها روند تنش زدایی نتوانست مانع دشمنی و عداوت در خاورمیانه شود، بلکه درگیری میان دو قدرت بزرگ جهانی را در صحنه شورای امنیت تشدید کرد. این مقاله به روی کارآمدن گورباچف و تاثیر آن بر سیاست داخلی و خارجی شوروی و بویژه در ارتباط با مسئله اسراییل و اعراب نیز پرداخته است.

وضعیت سیاسی اعراب در قرن بیست و یکم طلب می کند که برای درک وضعیت سیاسی جهان عرب ویژگی های ساختاری و چارچوبهای رفتاری این کشورها در طول قرن بیست و یکم در چهار مقوله مد نظر قرار گیرد. این مقولات عبارتند از : مسئله، استقلال هفت کشور عربی در 1945 ؛ مسئله موج استقلال خواهی دهه های پنجاه و شصت که به پیدایش 22 کشور عربی منجر شد؛ و مسئله اختلاف میان کشورهای عربی با توجه به ملاکهای عربیت و پیشینه تاریخی و ترکیب جمعیتی برخی کشورهای عربی و مشکلات مرزی و منطقه ای اعراب. این چهار مقوله توسط نویسنده در مقاله زیر مورد بررسی قرار گرفته است.طبعا، وضعیت نظام عربی، کارکردهای منطقه نظام عربی و مسئله نگاه به آینده از جمله مطالبی است که درون آن مسئله اتحادیه عرب، کار مشترک اعراب از نظر کمی و کیفی مبارزه با ضعف های نظام رسمی عربی، کشمکش های درون اعراب، جنگ خلیج فارس، فرآیندهای کند راه حل سیاسی در میان اعراب، تجربه صلح و جنگ از 1967 به بعد و چارچوب همکاری ها و ریشه های صلح مد نظر قرار گرفته است تا رفتار اعراب و نگرانی های آنها در آغاز قرن بیست و یکم و مقاطع پویایی های آینده را توضیح دهد.

مقاله برای تبیین میزان توانایی های نظامی اسراییل، تنظیم شده است. نویسنده ساختار ارتش اسراییل و ماهیت اهداف تشکیل دهنده تفکرات استراتژیک چنین ارتشی را کاملا در تقابل با دیگر نیروهای نظامی منطقه خاورمیانه تلقی می کند. وی در ابتدا به بررسی ویژگی های تفکر نظامی اسراییل می پردازد و سپس تاثیرات چنین تفکری را بر بخشهای مختلف ارتش اسراییل، به لحاظ تعداد نیروها، حجم تسلیحات و اهمیت استراتژیک آنها، ارزیابی می کند و عقیده دارد اسراییل قادر است با توجه به قدرت نظامی خویش به مقابله با تمامی کشورهای عربی منطقه برخیزد، اما استراتژیست های اسراییل برای تکمیل بازدارندگی و حفظ تفوق تسلیحاتی و به منظور جبران کمبود تعداد پرسنل نظامی، توجه ویژه ای به گسترش توان هسته ای و تسلیحات اتمی دارند. به نظر نویسنده، از آنجا که ایالات متحده همواره از دولتهای عربی خواسته است تا در پی دستیابی به سلاحهای هسته ای است، زیرا ابزار چنین مطلبی در سیاستهای خاورمیانه ای ایالات متحده، تاثیری کاملا منفی بر جای خواهد گذاشت و طبعا این رژیم را نیز با فشارهایی مواجه خواهد کرد.

اهمیت ذخایر نفت و گاز برای کلیه کشورهای صادرکننده نفت و واردکننده از جمله مسایلی است که پس از جنگ سرد جزو مسایل اساسی و محوری در مناسبات جهان تلقی می شود. به همین دلیل سیاست نظم نوین جهانی آینده کشورهای تولیدکننده بویژه کشورهای خلیج فارس به چگونگی کاربرد و صادرات نفت جهت مقابله با تحولات جدید بستگی دارد. با توجه به افزایش سریع تقاضای جهانی ورود جمهوری های آسیای مرکزی و قفقاز و همچنین روسیه به جمع صادرکنندگان مهم گاز به بازار اروپا، می توان پیش بینی کرد که این وضعیت بر میزان صادرات گاز از خلیج فارس تاثیر بگذارد. حتی در مورد نفت نیز با توجه به کشفیات جدید در نقاط مختلف جهان از جمله کشورهای آسیای مرکزی و روسیه به تدریج تولید نفت در خارج از چارچوب اوپک نیز افزایش می یابد به نحوی که به 43 میلیون بشکه در سال 2005 خواهد رسید، با این همه به نوشته مقاله زیر این مناطق قادر به رقابت با خلیج فارس نخواهند بود و کشورهای منطقه خلیج فارس تا سال 2020 همچنان مهمترین صادرکنندگان به بازار جهانی خواهند ماند، اما تولید نفت افزایش خواهد یافت و طبعا برای جلوگیری از نوسانات قیمتها و کاهش اهمیت نفت در منطقه، نیازمند همکاری های گسترده تر خواهند بود.

یکی از مشکلات اساسی کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (منا)، مشکلات مربوط به آموزش نیروهای انسانی است. مسئله توسعه انسانی در دنیای متحول کنونی از ضرورت توجه به این اصل ناشی می شود که «پیشرفت انسانها، بدون پیشرفت فکر انسانها امکان پذیر نیست.» شناسایی زوایا و مشکلات این امر دشوار، تعریف صحیح و فراهم کردن بسترها و زمینه های یک نظام آموزشی درست و متناسب با نیازهای روز و نهایتا ارائه استراتژی های بهبود کیفیت نظام آموزشی، یکی از وظایف اصلی دولتها و سازمان های بین المللی است. متن پیوست که ترجمه و تلخیصی از گزارش بانک جهانی در زمینه آموزشی در کشورهای منا است، به بررسی مقایسه ای وضعیت فعلی آموزش و تکامل نظامهای آموزشی، عوامل و ابزارهای پیشرفت نظام آموزشی و ارائه راه حلهای استراتژیک برای دستیابی به اهداف توسعه انسانی در این کشورها می پردازد.