نشریه مطالعات خاورمیانه
سال دهم شماره 1 (پیاپی 33، بهار 1382)

تهاجم نیروهای ائتلاف به عراق موجب سرنگونی رژیم صدام حسین و پایان بخشیدن به چند دهه حکومت اقتدار گرایانه بر این کشور شد. در مقاله حاضر این پرسش طرح شده است که چشم انداز تحولات حقوق بشر در این کشور بالاخره به ثمر خواهد رسید یا خیر؟ به نظر نویسنده، موانعی چون پیشینه تاریخی و نیز تثبیت و تحکیم فرهنگ استبداد پذیری و اقتدارگرایی، نهادینه شدن اصول بنیادین حقوق بشر را در عراق آسیب پذیر می کند. از این رو تعامل نیروهای بین المللی با گروه های سیاسی عراقی در جهت ساختار سازی سیاسی، هنجار سازی اصول حقوق بشر و بستر سازی فرهنگ حقوق بشر ضروری به نظر می رسد. با توجه به این زمینه، سه عنوان ساختار سازی نیروهای ائتلاف، نظارت سازمان ملل متحد و توانایی های شهروندان مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و اقداماتی که می تواند مسیر عراق را برای تحقق اهداف یاد شده هموار سازد، ذکر شده است.

پس از پیروزی انقلاب ایران، به رغم ثبات برخی از عوامل موثر بر سیاست خارجی، رفتار خارجی این کشور در قبال اسراییل دچار دگرگونی اساسی شد و حالت منازعه جویانه به خود گرفت. مقاله حاضر با بررسی سه پارادایم عمده در رشته روابط بین الملل؛ یعنی واقع گرایی، لیبرالیسم و سازنده گرایی، این فرضیه را به آزمون می گذارد که رفتار خارجی ایران پیش از انقلاب بیشتر به وسیله عوامل و نیروهای مادی شکل گرفته بود، در حالی که سیاست خارجی ایران پس از انقلاب بیشتر تحت تاثیر عوامل و نیروهای هنجاری قرار دارد. در نتیجه، پارادایم واقع گرایی برای تبیین سیاست خارجی ایران در زمان شاه کارآیی بیشتری دارد، در حالی که پارادایم سازنده گرایی برای توضیح سیاست خارجی ایران تواناتر به نظر می رسد. برای آزمون این فرضیه، نویسنده تاریخچه روابط ایران و اسراییل را نیز بررسی کرده و نشان می دهد که با توجه به پارادایم شکل دهنده جهان بینی رهبران دو نظام پیش و پس از انقلاب، هر دو حکومت در جهت تامین منافع ملی گام برداشته اند. لازم به ذکر است که این مقاله بخشی از پروژه مطالعاتی نویسنده با معاونت پژوهشی دانشگاه امام صادق تحت عنوان «ایران و رژیم صهیونیستی: از همکاری تا منازعه » می باشد.

این مقاله برای تبیین مواضع روسیه در قبال بحران عراق، به بررسی تحولات سیاست خارجی مسکو از زمان فروپاشی بلوک شرق، مراحل گوناگون این سیاست و جایگاه عراق در سیاست خارجی روسیه پرداخته است. از نگاه نویسنده، عزم ایالات متحده برای اقدام نظامی علیه عراق، روسیه را بر دو راهی دشواری قرار داد. در نتیجه، روس ها از سویی خواستار حل و فصل سیاسی بحران شدند و حتی صدام را به کناره گیری تشویق نمودند. و از سوی دیگر، با آغاز جنگ لحن مخالفت جویانه خود را به کناره گیری تشویق نمودند. از سوی دیگر، با آغاز جنگ لحن مخالفت جویانه خود را محدود کرده و در پی حفظ منافع روسیه در عراق پس از جنگ برآمدند. براساس فرضیه این مقاله، مقامات کرملین با توجه به سه وضعیت حفظ منافع روسیه در عراق، روابط استراتژیک با آمریکا، و حیثیت یک قدرت جهانی نزد جامعه خود و پی آمدهای انتخاب هر یک، سرانجام مخالفت سیاسی معدودی را علیه حمله به عراق انتخاب کردند تا دارای کمترین هزینه برای دولت روسیه باشد.

راشد الغنوشی از مشهورترین کسانی است که در زمینه نسبت اسلام و دموکراسی قلم زده اند و البته در صحنه سیاسی تونس نیز فعالانه ظاهر شده است. این دو نکته: توجه جدی تری به دیدگاه ها و فعالیتهای سیاسی او را ضروری می سازد. نویسندگان این مقاله کوشیده اند که گزارشی از آرا و دیدگاه های غنوشی در باب حکومت اسلامی، اصول و منشا مشروعیت آن، و نیز نسبت اسلام و دموکراسی ارایه دهند. براین اساس، مفهوم «شورا» جایگاه مهمی در اندیشه او دارد و به همراه شریعت، مشروعیت حکومت اسلامی را تامین می کند. غنوشی دموکراسی را یک روند فراگیر آموزشی تلقی می کند، نه یک فلسفه و ایدئولوژی، از این رو آن را بهترین روش برای اجرای مفهوم شورا می داند. وی به غیر از پذیرش نظری دموکراسی و انتقاد از مخالفان دموکراسی، در صحنه سیاسی نیز نهضت مقاومت تونس را متعهد به روند دموکراسی، تعداد احزاب، اصل مشارکت و تغییر مسالمت آمیز قدرت دانسته است که فعالیت و سخنان غنوشی در این زمینه بخش نهایی مقاله را به خود اختصاص داده است.

کشورهای در حال توسعه در چند دهه گذشته به طراحی و اجرای برنامه های گوناگونی برای رشد و پیشرفت دست زده اند و تحت تاثیر عوامل مختلف داخلی و خارجی به نتایج متفاوتی رسیده اند. نویسنده مقاله با نگاهی به تجربه کشورهای در حال توسعه، به ویژه در منطقه خاورمیانه، در زمینه برنامه ریزی اقتصادی، مسئله دخالت دولت در حوزه اقتصاد را مورد توجه قرار داده است. بخش نخست این مقاله که در پی می آید به بیان کلیاتی درباره تاثیر متقابل برنامه های پنج ساله و بودجه سالیانه می پردازد و ضمن تعریف برنامه ریزی و انواع مراحل آن، نکاتی چند در زمینه نگاه نظریه های اقتصادی به نقش دولت در رشد و توسعه اقتصادی بیان می کند. مقاله حاضر مبتنی براین فرضیه است که براساس تجربه کشورهای خاورمیانه، رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه بستگی تامی به توانمندی های علمی و عملی دولت دارد و دیدگاه نئوکلاسیکها برای رشد و توسعه کشورهای جنوب مناسب نیست.

افزایش حضور اقتصادی و نظامی در منطقه خزر در دستور کار سیاست گذاران آمریکایی قرار دارد و این امر، بی تردید، منافع و امنیت ملی ایران را تحت تاثیر قرار خواهد داد. مقاله حاضر با اشاره به تلاش آمریکا و اسراییل برای انزوای سیاسی و اقتصادی ایران، فعالیتهای آمریکا برای تحقق این سه هدف را در سه محور بررسی کرده است. 1. حمایت از الگوی سکولار کشور ترکیه؛ 2. دخالت در امور مربوط به وضعیت حقوقی دریای خزر؛ 3. پی گیری سیاست توسعه ناتو به سمت شرق. در مقابل، ایران نیز به اقداماتی همچون بهبود روابط با کشورهای این منطقه دست زده است، ولی دخالتهای آشکار و پنهان ایالات متحده و گهگاه سکوت رضایتمندانه روسیه اجازه ایفای نقش موثرتر را به ایران نداده است. از این رو به واسطه تهدید منافع و امنیت ایران در حوزه خزر، اولویت بخشیدن به موضوع دریای خزر، تقویت همکاری های منطقه ای، تاکید برسیاست تشنج زدایی و ارزیابی واقع بینانه از سیاست خارجی ایران در گذشته و حال، ضروری به نظر می رسد.

رشد و کارآمدی بازارهای مالی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس که از پیشرفته ترین بازارهای مالی در جهان عرب محسوب می شود، بیشتر پی آمد توسعه اقتصادی، و نه زمینه ساز توسعه، این کشورها بوده است. دارایی های بانکی کشورهای عضو شورا اگر چه قابل توجه می نماید، بخش چشمگیری از آنها در خارج از منطقه نگهداری می شود. ضمن آنکه بررسی خدمات بانکداری در منطقه نشانگر ماهیت ملی و نیز ارتباط مستقیم آن با وضعیت مصرف کنندگی در این کشورها است. همین امر موجب شده است که سرمایه گذاری در این بخش برای بانکهای چند ملیتی جذابیت نداشته باشد. از سوی دیگر، عضویت در سازمان تجارت جهانی و گشایش بازارهای داخلی به روی بانکهای خارجی، موجب پیدایش رقابت می شود در نتیجه بانکهای این کشورها را با چالش های مهمی رو به رو خواهد ساخت. البته، همان گونه که نویسندگان یاد آور شده اند، بحرین را در این میان می توان استثنا دانست.

رهبران اسراییل چه برداشتی از تهدیدهای داخلی و خارجی دارند و برای مقابله با این تهدیدهای چه راهبردهایی را در پیش گرفته اند؟ نویسنده مقاله حاضر که از کارشناسان مسایل سیاست دفاعی اسراییل است، با پاسخگویی به این پرسشها، پیشنهادهایی را با توجه به تحولات منطقه طرح می کند. بر این اساس، اسراییل خود را مواجه با سه حلقه تهدید می بیند که، به ترتیب اهمیت، عبارتند از، سلاحهای کشتار جمعی کشورهای متخاصم غیر همسایه، درگیری های داخلی، تهدیدهای سنتی کشورهای همسایه. از این رو، رهبران اسراییل دکترین « دفاع چند لایه» را طراحی کردند که شامل مواردی چون ایجاد بازدارندگی قابل اطمینان، توسعه موشکهای ضد بالستیک«آرو» و دفاع غیر عامل می شود. ویژگی مقاله شایپر آن است که گزارش جالبی از نگاه اسراییل به همسایگانش، سرمایه گذاری در بخش نظامی آن کشور و نیز نقاط قوت و ضعف اقدامات به عمل آمده به دست می دهد و در واقع، دکترین امنیت دفاعی اسراییل را در قرن بیست و یکم به تصویر می کشد. یادآوری می شود که این مقاله پیش از حمله آمریکا به عراق نوشته شده است.