نشریه مطالعات خاورمیانه
سال دوازدهم شماره 1 (پیاپی 41، بهار 1384)

الزامات پس از جنگ سرد موجب شده است تا سیاست خارجی ایالات متحده به طور بنیادین دگرگون شود و خاورمیانه عربی - به جای اروپا - مرکز ثقل سیاستهای آمریکا قرار گیرد. از دید سیاست گذاران آمریکایی که درک دیگری از واقع گرایی را به نمایش گذاشته اند، تشدید روند دموکراتیزاسیون در منطقه موجب تضعیف بنیادگرایی و تروریسم خواهد شد. در نتیجه، آمریکا به دنبال دگرگونی نظام منطقه ای، و نه دگرگونی در نظام منطقه ای است. اگر در دوره جنگ سرد، بافت فرهنگی کشورهای خاورمیانه عربی به همراه نیازهای جهانی آمریکا زمینه مساعدی برای ظهور و تثبیت حکومتهای اقتدارگرا فراهم می کرد، ...

توسل گسترده برخی از جنبشهای اسلام گرا به خشونت و عملیات تروریستی در نیمه دوم دهه 1990 تحولی مهم در تاریخ فعالیتهای اسلام گرایانه محسوب می شود؛ چرا که این بار غیرنظامیان نیز هدف قرار می گرفتند. به نظر می رسد که این مسئله، نتیجه ترکیب دو جریان اسلام گرای مغرب و مشرق عربی بوده است که موجب شده دو گونه خشونت واکنشی و خشونت ایدئولوژیک، جای خود را از ابتدای دهه 1990 به خشونت فرقه ای بدهد. این ترکیب در افغانستان و در خلال سالهای نبرد با نیروهای شوروی صورت گرفت و طی آن، جنبشهای رادیکال مغرب عربی، مهارتهای سازمانی و تشکیلاتی خود را در اختیار اسلام گرایان سعودی قرار دادند و...

تغییر رویه و شیوه فعالیت جنبشهای اسلام گرای خاورمیانه در یک دهه اخیر نظر اغلب تحلیلگران مسایل منطقه را به خود جلب کرده است. پرسش اصلی این نوشته آن است که آیا در پیش گرفتن شیوه های مسالمت آمیز توسط این جنبشها، به معنای سکولار شدن آنهاست؟ در پاسخ به این پرسش، با تمرکز بر عملکرد اسلام گرایان میانه رو در مصر؛ یعنی اخوان المسلمین و حزب الوسط، گفته شده است که مناسب تر آن است چنین گروه هایی زیر دو عنوان حداقل گرای سیاسی (حداکثرگرا در اعتقاد، واقع گرا در رفتار) و حداقل گرای معرفتی (قائل به انتظار حداقل از دین) - و نه سکولار - جای داده شوند؛ زیرا آنها همچنان اولویت را به شریعت - و نه دموکراسی - می دهند...

به دنبال حوادث یازدهم سپتامبر، دولت بوش پیشبرد تغییراتی هدفمند در خاورمیانه را جایگزین سیاست حفظ ثبات در منطقه کرد. برنامه آمریکا در این زمینه در چارچوب نیازهای امنیتی آن کشور است و حوزه مخصوص و دامنه عملی تغییرات تحت تاثیر راهبرد کلان مبارزه با تروریسم تعریف و تعیین می شود. از این رو، هم حوزه مفهومی و هم مرزهای عملی راهبرد ترویج دموکراسی در خاورمیانه سیال و مبهم است و حدود آن تحت تاثیر ضرورتهای مبارزه با تروریسم مشخص می شود. از سوی دیگر، برخی ضرورتهای مبارزه با تروریسم با برنامه پیشبرد تغییرات دموکراتیک در جوامع منطقه ناسازگار است...

مسایل دنیای اسلام، به ویژه پیامدهای اقدامات جنبشها و حرکتهای اسلام گرا، همواره مورد توجه راشد الغنوشی بوده و وی کوشیده است با بهره گیری از پشتوانه سالها تجربه علمی و عملی خود، به ارایه تحلیلهایی علمی و منطقی در این زمینه بپردازد. مقاله حاضر با توجه به گرایش برخی از جریانات اسلام گرا در منطقه به خشونت و افراطی گری، این موضوع را در تفکر غنوشی بررسی و ریشه ها و نتایج چنین اقداماتی را از نظر وی واکاوی می کند. نکته مهم آن است که غنوشی اگرچه موازانه قوا را در سطح جهان روبه تغییر می بیند و آینده را به نفع مسلمانان می داند، به هیچ عنوان استفاده از روش های خشونت آمیز را تجویز نمی کند و...

پس از تهاجم نیروهای ائتلاف به افغانستان و عراق، بحث از موانع تحقق و تثبیت دموکراسی در خاورمیانه به طور جدی تری مورد توجه پژوهشگران مسایل منطقه قرار گرفته است. براساس مطالعه حاضر، مهمترین موانع در این مسیر عبارت است از: ناسازگار نشان دادن اسلام و دموکراسی، دیرینگی رژیمهای اقتدارگرا و گسترش نظامی گری در منطقه. اگر دو مورد نخست، چالشی آشکار در برابر حاکمیت دموکراسی در خاورمیانه به شمار می آیند، مسئله سوم (گسترش نظامی گری که به ویژه در حمله به عراق متجلی شده است)، موجب آن می شود که دموکراسی به یک ابزار و یا بهانه در دست قدرتهای فرامنطقه ای تبدیل شود...

دموکراتیزاسیون و گسترش فضای باز سیاسی در کشورهای خاورمیانه عربی، موضوع مقاله حاضر است که به قلم سعدالدین ابراهیم، یکی از جامعه شناسان شهیر دنیای عرب، نوشته شده است. به نظر وی، بسیاری از کشورهای عربی در مسیر دموکراسی از مشکل ضعف جامعه مدنی رنج می برند، هرچند در سالهای اخیر تعداد سازمانها و گروه های غیردولتی به شدت افزایش یافته است. طبقه حاکمه برخی از این کشورها که با قدرت گیری تدریجی نهادهای مدنی روبه رو شده بودند، روش آزادسازی تدریجی را در پیش گرفتند که اتفاقا چنین سیاستی نتایج مثبت و قابل توجهی هم داشته است...

از دهه آخر قرن بیستم، بر تعداد نهادها و سازمان های بین المللی علاقه مند به گسترش دموکراسی در جهان عرب افزوده شد. نویسنده مقاله چگونگی و نتیجه فعالیت این گونه نهادها را طی سالهای 2001-1992 بررسی می کند و مشکلات پیش روی آنها را برمی شمرد. بر این اساس، اگرچه برخی از پروژه ها و طرحهای گسترش دموکراسی در جهان عرب موفقیت آمیز بوده است و این نهادهای واسطه توانسته اند آموزشهایی به شهروندان یا مجریان بدهند و بودجه هایی برای این مقصود تزریق کنند، محدودیت آفرینی های رژیمهای اقتدارگرای منطقه همچنان مشکل ساز بوده است...