نشریه مطالعات خاورمیانه
سال دوم شماره 2 (پیاپی 5، تابستان 1374)

نگارنده در کوشش های اخیر خود جهت بررسی مسایل جهانی و شناخت دقیق جریانهای اصلی توجه خاصی به تناقض ها، اختلافات و تفاوت ها کرده است، به صورتی که گویی تمایلات اصلی شامل فرایندهای مختلفی است و همه تمایلات به میانگینی منتهی می شود که دو الگویی است و درک آن از دو راه جداگانه امکان پذیر می باشد. برای شناسایی این چالشها که احتمالا فعل و انفعالات سیاست بین الملل در قرن بیست و یکم است، سعی خواهد کرد که بحث را بر تشابهات عظیم و اختلافات بزرگ متمرکز کند. آنچه در گذشته نگارنده به عنوان « روندهای هرج و مرج» و سپس «تفاوتهای دور» مطرح کرده است، اینک آنها را فقط به طور ساده روندهای متناقض می نامد که ممکن است یکدیگر را در بر گیرند، روندهایی که مهمترین گرایش اصلی عصر حاضر هستند. ما با کدام متدولوژی باید روندها را بشناسیم؟ واکنش ما در شناخت تضادهای پایدار، علیت های تسلسلی، اختلافات فاحش در رفتار و تشابهات فراوان رفتاری باید چگونه باشد؟

در پانزده سال گذشته شاهد چندین رویداد بین المللی تاریخ ساز بوده ایم: جنگ هشت ساله ایران و عراق، جنگ نفتکش ها در خلیج فارس، عملیات طوفان صحرا و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی. این رویدادها و دیگر حوادثی که حایز اهمیت کمتری می باشد همگی در میادین نفتی بزرگ جهان یا پیرامون آنها رخ داده است. اما برخلاف انتظار همه این رویدادهای بزرگ کمترین تاثیر را بر جریان و بهای نفت را داشته است. بهای نفت جز در دوره های کوتاهی همچنان پایین مانده و وضعیتی را در بازار ایجاد کرده که به زیان صادرکنندگان و مطلوب خاطر خریداران است. اگر دقیق تر به گرایشهای موجود در بازار جهانی نفت و نفوذ وارد بر آن بنگریم به ناچار نتیجه خواهیم گرفت که آینده برای مصرف کنندگان و تولیدکنندگان از جمله دولتها و شرکتهای نفتی ابهامات بسیاری در بر دارد. تقاضای جهانی برای نفت پیوسته در حال افزایش است اما محدودیت سرمایه و ظرفیت تولید قطعا آینده عرضه نفت را مبهم ساخته و در دهه آینده بهای آن را افزایش خواهد داد.

عوامل موثر بر رفتار سیاست خارجی متنوع و بسیار پیچیده است. این عوامل معمولا به اجزاء داخلی و خارجی تقسیم می شوند و تاثیر آنها بر رفتار سیاست خارجی، از کشوری به کشور دیگر و مهمتر این که از یک حوزه به حوزه دیگر متفاوت است. در این مقاله به متغیرهای ملموس و ناملموس داخلی که نقش قابل ملاحظه ای در شکل گیری، فراگرد و ایجاد رفتار سیاست خارجی عراق بویژه در دودهه اخیر داشته است اشاره خواهد شد. بنابراین برای فهم رفتار سیاست خارجی عراق داده های مهمی همچون تکامل ساختار سیاسی، طرز فکر خاص نخبگان، قشربندی اجتماعی جامعه عراق و سرانجام موقعیت جغرافیایی ان مورد تجزیه و تحلیل واقع خواهد شد. بخش اعظم تمرکز این مقاله بر رفتار سیاست خارجی عراق در دوران ریاست جمهوری صدام حسین از 1979 به بعد می باشد.

در اوریل 1992، دولت قطر عرض دریای سرزمینی خود را به 12 مایل دریایی افزایش داد. اقدام قطر سبب بروز بحران در روابط آن با بحرین شد. این سومین بحران در روابط بین دوکشور طی یک دهه بوده است. این مسیله اختلافات ارضی و مرزی بین دو کشور را تشدید کرد. از طرف دیگر، تلاشهای متعددی که تاکنون از سوی کشورهای ثالث برای حل و فصل اختلافات مذکور صورت گرفته با موفقیت همراه نبوده است. در نتیجه، قطر اختلافات ارضی خود را با بحرین به دیوان بین المللی دادگستری ارجاع کرده است. هر چند بحرین و قطر کوچکترین کشورهای خلیج فارس از نظر وسعت به شمار می روند اما بیشترین اختلافات ارضی و مرزی در میان کشورهای خلیج فارس را با یکدیگر دارند. اختلافات بین بحرین و قطر مربوط به زبارهف حاکمیت بر مجمع الجزایر حوار، پهنای دریای سرزمینی و فلات قاره دو کشور می شود. هرچند کانون اصلی اختلافات بین دو دولت حاکمیت بر جزایر حوار است اما در مورد مناطق دریایی نیز اختلافات بسیاری بین طرفین وجود دارد.

در دهه 60 و اوایل دهه 80، حکومت های دموکراتیک از شماری کشورها رخت بربست و نظامهای خودکامه و مستبد بر آنها حاکم شد. تلاشهایی به منظور نظری کردن این چرخش یا گرایش صورت گرفت و از آن به عنوان یکی از وجوه یا جنبه های ضروری امپریالیسم نو یاد شد. بعدها، یعنی در اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90، شمار بسیاری از کشورها حکومت خودکامه و استبدادی را وانهاده و به استفاده از شکلها یا درجاتی از مشارکت مردمی در حیات سیاسی روی آوردند، حرکتی که موجب تجدید حیات آن دسته از نظریه هایی شد که دموکراسی را نتیجه ضروری یا قطعی نوگرایی یا تجدد- به هر صورت که تعریف شده باشد- یا پیشرفت اقتصادی و اجتماعی عنوان می کنند. بسیاری از این دموکراسی های نوپا هنوز هم بی ثبات اند و امکان معکوس شدن این روند را نیز نمی توان کاملا منتفی دانست ولی اصل مطلب این است که روند مورد بحث در جریان بوده برای همگان قابل مشاهده می باشد.

متون علمی معاصر علوم سیاسی و روابط بین الملل از جنگ جهانی دوم به بعد تلاش خاصی را در مورد بررسی علل مناقشات بین المللی و رفتار دولتهای ملی در عرصه مناسبات جهانی به عمل آورده است. رفتار غیرمتعارف دولتهای ملی در عرصه سیاست بین الملل و روابط بین الملل بدون شک معلول سلسله علتهای ناشناخته است که ریشه یابی و بحث در خصوص آنها در واقع پرداختن به همه رشته های علوم انسانی می باشد. در کل، رفتار دولتها ممکن است ناشی از خصوصیات نظام بین الملل بوده یا از ویژگیهای نظامهای سیاسی – اجتماعی کشورها و خصلت های فردی رهبران و زمامداران نشیت گرفته باشد. اما در هر حال، یافتن پاسخی برای این پرسش که چگونه و تحت چه شرایطی رفتار غیرمتعارف یا مناقشه داخلی به رفتار تنازعی در عرصه بین الملل می انجامد (و برعکس)، سالهای متمادی ذهن پژوهشگران علوم سیاسی و روابط بین الملل را به خود مشغول داشته است. یکی از پدیده های پایدار در مناسبات بین الملل و بین الدول، در دوران پس از جنگ جهانی دوم بروز،تداوم و اغلب حل نشدن اختلافات بین کشورهای جهان سوم بوده است. اگر عمر یک ایتلاف را به سه مرحله ریشه، روند و اختتام آن تقسیم کنیم تطویل به بخش روند مربوط می شود. آنچه در خصوص اختلافات منطقه ای کنونی چشمگیر می باشد مدت زمان طولانی آنهاست. در دوران تکامل، هر یک از این اختلافات شکل اولیه خود را از دست می دهد. آنچه در این نوشتار مورد بررسی قرار می گیرد علل تطویل کشمکش بین جمهوری های آذربایجان و ارمنستان می باشد که در زمره یکی از مناقشات جهانی است و چگونگی اختتام آن قابل پیش بینی نیست.