نشریه مطالعات خاورمیانه
سال دوم شماره 4 (پیاپی 7، زمستان 1374)

پیدایش و نحوه فعالیت بازیگران رسمی صحنه سیاست معلول شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی درون جامعه ای است. بنابراین تاثیرگذاری گروه نخبه بر سیاست، به دلیل ترکیب شخصیتی و سنخ سازمانی خاص حکومت ها به نحوی است که فقط در چارچوب آن جوامع قابل تبیین می باشد. منظور این است که بازیگران سیاسی ایران معاصر در حقیقت شامل افرادی می شود که بنا به هر دلیلی در شرایط زمانی و مکانی جامعه سربرافراشته و از نظر سیاسی دارای شان و مقام و قدرت فوق العاده ای شدند. بررسی کارکرد سیاسی پهلوی ها (پدر و پسر) از این نظر حایز اهمیت است که نظام نخبه گرایی قاجار را حفظ کردند و برای مشروعیت بخشیدن به اساس سلطنت از همان اصولی که در مقاله پیشین در مورد قاجار برشمردیم بهره گرفتند. این مقاله سعی دارد ضمن بررسی رفتار و کردار و ویژگی های بازیگران رسمی قدرت سیاسی که مبحثی بسیار مهم در جامعه شناسی سیاسی است، موضوعات زیر را مورد نقد و بررسی قرار دهد: 1. رابطه اجزای منظومه قدرت سیاسی با یکدیگر در 53 سال سلطنت پهلوی چگونه بوده است؟ 2. به چه صورت و تا چه حد رفتار و کردار نخبگان سیاسی بر فرهنگ سیاسی مردم تاثیرگذار بوده است؟ 3. ناکارآمدی و عدم پویایی بازیگران سیاسی چه عللی داشته است؟

یاسر عرفات زیر فشار فلسطینی های ساکن الخلیل برای امضا نکردن موافقت نامه ای که به 450 مهاجر اسراییلی در مرکز شهر، حقوق جداگانه و ارتشی برای پاسداری اعطا می کند، به طرز نمایشی و در آخرین لحظه از دیدار با شیمون پرز سرباز زد. عرفات فریاد کشید: «ما برده نیستیم». چنین رویدادی در گفتگوهای جاری غیر عادی نیست، مذاکره کنددگان فلسطینی بی آن که نقشه ای داشته باشند و بدون آگاهی کامل از آمار و ارقامی که در اختیار اسراییلی هاست و بدون پایبندی کامل به اصول، همواره تسلیم فشارهای اسراییل و آمریکا شده اند. آنچه فلسطینی ها در جدیدترین موافقت نامه در بانتوستانهایی (طابا) به دست آوردند یک رشته مسیولیت های شهری بانتوستانهایی است که از خارج زیر سلطه اسراییل هستند. موافقت نامه اسلو 2 در کرانه باختری به عنوان عامل عقب نشینی اسراییل از سرزمینهای اشغالی مورد ستایش قرار گرفت گویی اقدامی جدی در راه صلح است. در حالی که به واقع دلیلی برای این ستایش وجود ندارد.

طی دهه گذشته، جمهوری خلق چین در چارچوب سیاست درهای باز اقتصادی و کسب ارز خارجی برای تامین هدفهای نوسازی خود به فروش سلاح و گسترش روابط نظامی با اغلب کشورهایی که در جهان سوم با یکدیگر به خصومت پرداخته بودند، مبادرت ورزید. سیاست تامین سرمایه لازم برای هدفهای نوسازی در راس برنامه های دنگ شیایوپینگ رهبر مقتدر چین قرار داشت که عملا بدون هیچ ملاحظه سیاسی انجام می گرفت. اوج بهره برداری چین از درگیری نظامی در جهان سوم طی دهه 80 و مقارن با اجرای سیاست درهای باز و نیز در پیش گرفتن سیاست عملگرایی (پراگماتیسم) در صحنه بین المللی بود. به علاوه دهه 80 مصادف با بزرگترین جنگ خاورمیانه از زمان جنگ جهانی دوم به بعد و طولانی ترین جنگ پس از ترک مخاصمه در 1945 در جهان یعنی جنگ عراق علیه ایران بود.

اگر این واقعیت تلخ را بپذیریم که نابرابری های اقتصادی بین کشورهای شمال و جنوب روز به روز به نفع کشورهای شمال و به زیان کشورهای جنوب تشدید می شود، به این نتیجه اجتناب ناپذیر خواهیم رسید که این کشورها چاره ای ندارند جز این که با همکاری یکدیگر به مقابله با وضع موجود و تغییر تدریجی آن به سود خود بپردازند. امروزه، تمام کشورهای جهان به این نتیجه اجتناب ناپذیر رسیده اند که برای تسریع در توسعه اقتصادی و اجتماعی خود و تداوم آن چاره ای جر همکاری های اقتصادی منطقه ای ندارند. سازمان اکو از بدو تاسیس تا کنون با موانعی بر سر راه گسترش همکاریهای اقتصادی بین اعضای خود مواجه بوده است. در این مقاله ما به بررسی موانع همگرایی موجود در بین اعضای اکو پرداخته، این موارد را به چهار دسته تقسیم می کنیم:

نظم جهانی از هنگام پایان یافتن جنگ سرد دستخوش تغییرات مهمی شده و همچنان نیز در حال تغییر است. در خاورمیانه و خلیج فارس نیز همچون دیگر مناطق، شاهد یکسری تغییر و تحولات ژیواستراتژیکی جدیدی هستیم که به طور بنیادی توازن نیروها در منطقه را برهم زده است. لذا فروپاشی اتحاد شوروی و پایان نظام دوقطبی نه تنها باعث تغییر نقش قدرتهای خارجی در منطقه خلیج فارس گردید بلکه شکل بندی جدیدی از ترکیب نیروها را رقم زد و همین مسیله خود روندهای سیاسی، اقتصادی و امنیتی نوینی را به همراه داشت. صرف نظر از گرایش های نوین اقتصادی که همراه با حضور گسترده تر آمریکا در بازارهای این منطقه است، گرایش های سیاسی در خاورمیانه بعد از جنگ سرد نیز در هر سطح بین المللی، منطقه ای و داخلی نیز دستخوش تغییر گردید و تحولات جهانی اخیر در نظام جهانی عمیقا سیستم منطقه ای خاورمیانه را تحت تاثیر قرار داد. مفروض این مقاله عبارت است از این که ژاپن به رغم موفقیت های چشمگیر اقتصادی در مقابل آمریکا در زمینه رهبری سیاسی و نظامی آسیب پذیر است و این مسیله بر جایگاه این کشور در خلیج فارس نیز تاثیر می گذارد. فرضیه مطرح شده در این مقاله تحقیقی در برابر سوال اصلی این است که از علاقه و اشتیاق ژاپن به منطقه خلیج فارس کاسته شده و این روند بعد از جنگ سرد نیز تداوم یافته است.