ماهنامه معرفت
سال هجدهم شماره 1 (پیاپی 136، فروردین 1388)

سال جاری که مطلع دهه چهارم انقلاب؛ یعنی دهه «پیشرفت و عدالت» است، توسط رهبر فرزانه انقلاب سال «اصلاح الگوی مصرف» نام گرفته است. ایشان با اشاره به موضوع «اسراف های شخصی و عمومی» بر ضرورت تلاش آحاد مردم، به ویژه مسئولان قوای سه گانه، شخصیت های اجتماعی در جهت مدیریت مدبرانه مصرف تاکید کردند. با این تدبیر حکیمانه، توجه ها به فرهنگ قرآنی دوری از اسراف دوباره معطوف گشت. به پاسداشت این فرصت، شایسته است اندیشمندان و رسانه های دیداری شنیداری و مکتوب به تبیین همه جانبه این مسئله و تشویق مردم عزیز کشورمان اهتمام ورزند؛ چراکه این امر موجب جلب رحمت الهی می شود و با عنایت به موقعیت خاص کشور ما، که در محاصره حکومت های سلطه گر قرار گرفته، راه پیشرفت و استقلال کامل کشور، در پرهیز از اسراف است.

تفسیر موضوعی به رغم داشتن پیشینه دیرینه، اصطلاح جدیدی است. مفسر در تفسیر موضوعی، مسئله یا سؤالی را به قرآن عرضه می کند و با جمع آوری و بررسی تمام آیات مربوط به آن، نظر قرآن درباره آن را به دست می آورد. تفسیر موضوعی به دو شکل جزءنگر و کل نگر است. در شکل نخست، تلاش می شود نظر قرآن در یک یا چند موضوع به دست آید. اما در شکل کل نگر دیدگاه قرآن در تمام موضوعات قرآنی استخراج می شود. در این شکل، باید موضوعات را به شکل منطقی تقسیم و مرتب کرد. در تفسیر موضوعی پس از عرضه موضوع به قرآن، باید با مطالعه دست کم یک بار از اول تا آخر قرآن، آیات مربوط جمع آوری گردد و سپس این آیات دسته بندی و هریک در جایگاه خود فهم شود و در نهایت، مجموع آیات با توجه به آیات دیگر و تمام قراین تفسیر گردد. تفسیر موضوعی ذومراتب است و در شکل کامل آن باید مسئله موردنظر با مجموع نظام ها و موضوعات دیگر ملاحظه شود.

تفسیر قرآن به قرآن به معنای استفاده حداکثری از آیات در فهم معنا و مراد آیات قرآن، همواره مورد پذیرش قرآن پژوهان بوده است؛ ولی به مبانی آن به صورت مستقل و مستدل، نپرداخته اند. حال آنکه یکی از مسائل سرنوشت ساز درباره تفسیر قرآن به قرآن، تبیین زیرساخت های نظری آن است که از آن به «مبانی» یاد می شود. نوشتار حاضر به هدف شناسایی مبانی قرآنی تفسیر قرآن به قرآن سامان یافته و با نگرش نظری و استدلالی و به روش تبیینی به بررسی مبانی یادشده پرداخته است. از نظر قرآن کریم، آیات آن نه تنها تناقض و اختلافی ندارد، بلکه دارای انسجام کامل، پیوسته، مصدق و مفسر یکدیگرند. ساختار کلی آن بر اساس اصول متقن عقلایی شکل گرفته و زبانش در بیان مقاصد خود روشن و دلالتش مستقل است و در موارد متشابه نیز آیات محکم، مرجع فهم متشابهات قلمداد شده است. افزون بر آن، بین آیات هر سوره به ویژه آن دسته از آیات که پیوستگی صدوری دارند، ارتباط معنایی وثیق وجود دارد. به منظور دست یابی به روش صحیح تفسیر قرآن به قرآن، توجه به مبانی مرتبط با آن، امری اجتناب ناپذیر است.

برای تشخیص احادیث سره از ناسره معیارهایی وجود دارد. از جمله معیارهایی که در بیان معصومان آمده، عرض حدیث بر قرآن است. برخی از عالمان سنی با موضوعه دانستن احادیث نبوی بیانگر این معیار به مخالفت با آن برخاسته اند. ادله آنان در این باره چیست و چه کاستی هایی دارد؟ هدف از این پژوهش بیان کاستی های ادله مخالفان و اثبات لزوم عرض حدیث مشکوک الصدور بر قرآن کریم است. در این بررسی با بیان نمونه ای از احادیث بیانگر لزوم عرض حدیث بر قرآن، آرای مخالفان تحلیل و نقد شده و در نتیجه، نادرستی باور به موضوعه بودن احادیث عرض اثبات شده است.

قرآن کریم در آیات متعددی، با تعبیرهای گوناگون، درباره شفاعت سخن گفته که برخی از آنها بر وجود شفاعت دلالت می کند. پدیدآورندگان «تفسیر المنار» شفاعت را به معنای تسلط اراده شفاعت کننده بر اراده خدای متعال پنداشته و با محال شمردن آن، تمام آیات قرآن را نافی شفاعت می دانند. حال آنکه شفاعت به معنای تسلط اراده شفاعت کننده بر اراده خداوند نیست تا لازمه اش تغییر علم ازلی خدا و در نتیجه محال باشد، بلکه شفاعت تشریعی، قانونی الهی است که بر قوانین مربوط به مجازات حاکم می باشد.
در این پژوهش برآنیم تا تفسیر پدیدآورندگان تفسیر المنار از آیات شفاعت را نقد و بررسی کنیم، بدین منظور پس از بیان دلیل عقلی و مستندات قرآنی ایشان، دلالت آیات بر وجود شفاعت را اثبات و ادله آنها را بررسی خواهیم کرد. در برخی از آیات قرآن درباره وساطت اسباب و علل طبیعی نیز شفاعت به کار رفته است، از این رو، در فرجام، این آیات را بیان و دلالتشان بر شفاعت تکوینی را بررسی خواهیم کرد. روش پژوهش در این مقاله توصیفی تحلیلی می باشد.

در احادیثی از معصومان علیهم السلام، عرضه روایات بر قرآن کریم یکی از راه های بازشناسی روایات صحیح از غیر آن شمرده شده است. این احادیث با عنوان «روایات عرض» شناخته می شوند. این مقاله با روش مطالعه تحلیلی و با هدف تبیین مفاد روایات عرض، به بررسی متن روایات یاد شده می پردازد و با تحلیل متن روایات و دیدگاه دانشمندان در این زمینه، به برخی سؤالات پاسخ می دهد.
با توجه به متن روایات عرض، مراد از «کتاب» که معیار سنجش روایات قرار گرفته، قرآن است و شامل سنت و برهان های عقلی نمی شود. روایتی در ترازوی قرآن وزن سنگین تری دارد که مخالف قرآن نباشد. بر اساس یافته های این مقاله، اقسام روایت مخالف با قرآن بر سه دسته اند: 1. مخالفت به صورت تباین؛ 2. مخالفت با اصول کلی مستخرج از آیات قرآن؛ 3. مخالفت به تباین جزئی که قسم اخیر، مخالف محسوب نمی شود.
عرضه حدیث بر قرآن، اختصاص به صورت تعارض دو خبر با یکدیگر ندارد، بلکه هر حدیثی را باید به قرآن عرضه کرد. اخبار عرض به لحاظ مضمون نیز دو دسته اند: بیانگر انکار صدور روایت مخالف کتاب از معصومان علیهم السلام و بیانگر نفی حجیت روایات مخالف کتاب.

برای تشخیص احادیث سره از ناسره معیارهایی وجود دارد. از جمله معیارهایی که در بیان معصومان آمده، عرض حدیث بر قرآن است. برخی از عالمان سنی با موضوعه دانستن احادیث نبوی بیانگر این معیار به مخالفت با آن برخاسته اند. ادله آنان در این باره چیست و چه کاستی هایی دارد...

واژه های دخیل قرآن، آن دسته از کلمات غیرعربی وارد شده به زبان عربی است که با تغییراتی در قرآن آمده است. بحث از این موضوع اهمیت دارد؛ چراکه گمان شده است وجود واژگان دخیل در قرآن با عربی بودن آن، که آیات متعددی به آن تصریح می کند، ناسازگار است و بهانه ای برای شبهه افکنی برخی از مستشرقان شده است. در این مقاله تلاش شده است با نقد و بررسی و تحلیل دیدگاه های مختلف این نظر ثابت گردد که وجود واژگان دخیل در قرآن کریم با توجه به اینکه اصل این واژگان بیگانه است، پذیرفتنی است هرچند از آن رو که این واژگان پس از عربی شدن در قرآن آمده است، می توان گفت قرآن خالی از واژگان بیگانه است. به این دلیل، آمدن این گونه واژگان با عربی بودن قرآن ناسازگاری ندارد. همچنین همانندی برخی از واژگان قرآنی با دیگر کتاب های آسمانی، ناشی از وحدت منبع و سرچشمه وحیانی آنهاست، نه برگرفتن قرآن کریم از آنها، آن گونه که برخی مستشرقان پنداشته اند.

شناسایی ویژگی های انسان از دیدگاه قرآن، همواره مورد توجه اندیشمندان اسلامی بوده است. در قرآن کریم، دو دسته از آیات درصدد تبیین این ویژگی ها برآمده اند. دسته ای از آنها به ثناگویی او پرداخته و بهترین سپاس ها و ستایش ها را در حق او روا می دارند و دسته ای دیگر او را سرزنش کرده و بدترین نکوهش ها را نثارش می کنند.
هدف از این نوشتار، رازگشایی از این توصیفات دوگانه قرآنی است. تحقیق حاضر با رویکرد نظری و روش کتابخانه ای و به منظور نقد و بررسی اقوال و آراء برخی از اندیشمندان اسلامی انجام شده است. تفکیک بین مرحله تکوین که خداوند امکانات و توانایی های ویژه ای در اختیار انسان قرار داده و مرحله ارزش گذاری اخلاقی که همواره با اراده و اختیار و تکلیف همراه است، کلیدی است که می تواند در بازگشایی این راز به ما مدد رساند