ماهنامه معرفت
سال هجدهم شماره 10 (پیاپی 145، دی 1388)

در فرهنگ اسلامی، شرم و حیا خصلتی اصیل و ارزشمند محسوب می شود و ریشه در فطرت انسانی دارد. در مقابل، در فرهنگ های غیراسلامی، بی حیایی و بی شرمی کمال محسوب می شود. در اخلاق اسلامی خوف و رجا از یک سو، به معنای شناخت و قدردانی از نعمت سلامتی، صحت و نعمت های بی پایان خداست و از سوی دیگر، به معنای شناخت این حقیقت است که خدای متعال با توبه کردن انسان، می تواند از لغزش های وی درگذرد و بر نعمت های او بیفزاید. این هر دو، آدمی را مستعد توبه واقعی و دریافت رحمت الهی می کند. طبیعی است کسانی که به دنیا آلوده اند، لذایذ دنیوی آنان را از امور معنوی بازداشته و به پندار موهوم خویش، عوامل عزت را در نعمت های دنیوی جست وجو می کنند معمولا توفیق توبه را نخواهند داشت. از این رو، گناهان، انسان را به سقوط دچار و موجبات دلمردگی او را فراهم می سازد؛ چیزی که هر لحظه او را از رحمت الهی به دور و توفیق توبه را از او سلب می گرداند. بنابراین، حیا و شرم در برابر جلال و کبریای الهی، مانع از انجام گناه و موجبات روی آوردن به رحمت و برکات الهی به انسان و توفیق توبه را برای او فراهم می سازد.

سیاست مقوله ای است که می توان آن را از زوایای گوناگون بررسید. رویکردهای تجربی، فلسفی و دینی هریک به ارائه وجهی از سیاست می پردازند. جایگاه هر یک از این رویکردها را می توان بر اساس منابع معرفتی در افقهای متفاوت عقلانیت شناسایی و ترسیم کرد. از این رو، «عقلانیت تجربی، فلسفی» و «متعالی یا وحیانی» چشم اندازهای متفاوتی از سیاست ارائه می دهند. فیلسوفان اسلامی افزون بر نفی «عقل دین گریز» و «دین عقل ستیز» کوشیدند تا با نزدیک ساختن افق های عقلانیت و بهره مندی از هر سه ساحت آن چشم اندازی ممتاز از مؤلفه های بنیادین سیاسی ترسیم کنند. تلاش آنها در دست یابی به این هدف، نمایان گر تفسیرهایی متفاوت از وفاق میان دو نوع عقلانیت در فلسفه و دین است. «وحدت حقیقت فلسفه و دین»، «اعم بودن دین از فلسفه»، «تقدم عقل بر دین»، و «وحدت در هدف، تمایز در روش»، تفاسیری چهارگانه از ارتباط دین و فلسفه است.

یکی از مهم ترین مسائل بنیادین اسلامی که فقهای شیعه همواره به آن دقت نظر داشته اند و آن را از زوایای متفاوت بررسی کرده اند، نظام ولایی شیعه است؛ زیرا نظام امت و امامت در زمره مسائل محوری و اصول اعتقادی شیعه قرار دارد. هرچند بنا به دلایلی در طول تاریخ حیات شیعه، پس از عصر غیبت تا انقلاب اسلامی هیچ گاه فقها تصدی زعامت مسلمانان را به عهده نداشتند، مباحث تئوریک نظریه ولایی در آثار مهم بسیاری از قدمای فقها و متاخرین، هرچند به گونه استطرادی وجود دارد. بررسی نظریات فقهی بزرگان فقها در این باره از این جهت حائز اهمیت است که دیدگاه آنان در مسائل گوناگون مطرح در باب ولایت، از قبیل قلمرو، منشا مشروعیت، وظایف و اختیارات ولی فقیه روشن شود.
مقاله حاضر با رویکرد نظری و تحلیل اسنادی و با هدف تبیین دیدگاه مرحوم سید آل بحرالعلوم درباره ولایت حاکم، با تکیه بر کتاب بلغه الفقیه نظریه ایشان درباره مسئله اساسی قلمرو ولایت و رهبری در عصر حضور و غیبت می باشد.

مدینه فاضله به عنوان حکومت آرمانی، همواره مورد توجه بشر بوده است. فارابی نیز یک مدل از آن را طراحی و به جامعه بشری عرضه داشته که به نظر می رسد ریاست آن، از اصول سیاسی مذهب شیعه جعفری اخذ شده باشد. از این رو، اصول مدیریت در مدینه فاضله فارابی، نیازمند بررسی است. این مقاله می کوشد با دقت بر اندیشه های سیاسی فارابی، تا حد توان این خلا را برطرف نماید.
مدینه فاضله فارابی اشاره به همان مدینه فاضله ای دارد که در ظل کفایت و مدیریت پیامبر اکرم 9 پدید آمد. بنابراین، هدف اصلی فلسفه سیاسی فارابی کسب سعادت از مجرای شریعت پیامبر است که نردبان عروج انسان تا سعادت حقیقی می باشد. پس از پیامبر 9، رؤسای مماثل (ائمه: ) و سپس، رئیس سنت (ولایت فقیه) جانشین می گردد و رئیس مدینه فاضله خواهد بود.

در حوزه اندیشه سیاسی، بحث وظایف و کارکردهای حاکمیت از مباحث مهم فلسفه سیاسی است. همگان بر این باورند که بسترسازی برای رشد و توسعه از وظایف مهم دولت هاست. این امر زمانی تحقق پیدا می کند که عدالت در جامعه گسترش یافته باشد. به عبارت دیگر، توسعه بدون عدالت اجتماعی معنا و مفهومی ندارد، هدف نهایی توسعه، تامین سعادت و خوشبختی همه شهروندان است. سعادت و تعالی مقوله ای است فرهنگی و اجتماعی، و بهترین چیزی که می تواند سعادت را معنا بخشد دین است؛ چراکه دین برای همه ابعاد وجودی انسان برنامه دارد و آن در گرو تحقق عدالت است. این مهم صرفآ به وسیله حکومتی کارآمد و توانمند محقق می شود. این مقاله با رویکرد تحلیلی و نظری و با هدف تبیین جایگاه عدالت و توسعه در کارویژه های دولت دینی تدوین شده است.

آموزه های علوی به عنوان شاخصی تمام نما از معارف الهی کارویژه هایی را برای حکومت دینی در عرصه فرهنگ و باورهای اجتماعی مقرر می نماید تا تلاش کارگزاران حکومت دینی در التزام به آنها تضمین گر حیات اجتماعی مطلوب و نویدبخش جامعه ای تعالی جو و سعادت طلب باشد. آموزه های علوی را در این زمینه می توان در ضمن سرشاخه های زیر ملاحظه نمود: احیای فرهنگ متعالی و انسان ساز قرآن و ترویج معارف اصیل وحیانی، تلاش مستمر در اصلاح تفکر و ایده های کارگزاران نظام سیاسی و بهره گیری از کاردانان آشنا به سلوک الهی، اصلاح ساختار اجتماعی از طریق حفظ همبستگی و وفاق ملی، مبارزه با گروه مترفین، زدودن روحیه استکبار و دنیاطلبی، برچیدن بدعت های ناصالح و احیای سنت های اصیل اسلامی.
نوشتار حاضر درصدد وانمایی کارویژه های فوق با استناد به سیره و بیانات امیرمؤمنان 7 است تا در پرتو آن نمایی روشن از وظایف حکومت دینی در قبال فرهنگ و باورهای اجتماعی ارائه دهد.