نشریه پژوهش های قرآنی
سال پانزدهم شماره 1 (پیاپی 60، بهار 1388)

پیوند معنایی سوره های قرآن، در میان مفسران معاصر، از اقبال نسبی برخوردار بوده و هست. در زمره این مفسران، نامورانی چونان شیخ محمد عبده، رشید رضا، مراغی، صابونی، سید قطب، عزت دروزه، سعید حوی، ثنوی، فراحی، اصلاحی، طباطبایی، جوادی آملی و... را می توان مشاهده کرد.
عوامل گوناگونی در این رویکرد که البته در پیشینه تفسیری بی سابقه نبود تاثیر گذار بود: در میان این زمینه های ذهنی اجتماعی، شاید نکات زیر برجسته می نماید:*پراکنده نمایی قرآن، دستاویزی برای برخی مستشرقان بود و هست تا به اظهاراتی چونان فاقد تجانس، انسجام، و... از قرآن یاد کنند و وجوه اعجاز بیانی کلام خداوند را با چالش مواجه سازند.
مفسران معاصر، که دغدغه پاسخ به شبهات نو را داشته و دارند، با پی گیری نظریه وحدت موضوعی در هر سوره، تلاش ورزیدند که هم در منظر نظری و هم در تطبیقات تفسیری، از موضوع و رویکرد واحد در هر سوره به دفاع برخیزند و با این موضع از سؤال و شبهه یاد شده پاسخ دهند.
*گرایش ها و رویکردهای نظام واره و سیستماتیک به قرآن، پایگاه دیگری برای نظریه وحدت موضوعی سوره های قرآن بود. این که معارف قرآن که در هزاران آیه گرد آمده اند در یک نظم واره درونی قرار داشته، کهکشان معارف وحی، چونان حقایق هستی، در مدارهای مشخص حرکت می کنند. این مبنای اندیشگی، موجب پاره ای از رویکردهای تفسیری شد. از جمله می توان اقبال به نظریه وحدت موضوعی سوره های قرآن را اشارت داشت.

آفریدگار دانا و توانای عالم که پدیدارها و کتاب هستی را رقم زد، انسان را به نیکوترین خلقت آفرید و مقام خلافت و فرمانروایی بر طبیعت را بدو بخشید و رودبار وحیانی و زلال قرآن را از معبر گزیده ترین انسان بر مزرع جان و خرد آدمیان جاری ساخت تا شکوفه های ایمان بارور گردد و اخلاص و پروا، صلاح و رستگاری، صبر و پایداری، عبودیت و سعادت برگ و بر دهد.
همان سان که کتاب تکوین و آفرینش را هدف و غایتی است، نزول قرآن و کتاب تشریع را نیز غایت و هدفی است که از مرتبت «علی حکیم» بسط و تنزیل یافته تا به فهم انسان در آید و آن غایت و هدف برآورده گردد.
چیستی آن غایت و هدف را خداوند در شماری از آیات قرآن کریم باز گفته است:

احمد مصطفی مراغی در نه مارس 1881 در مراغه از توابع جرجا (در مصر) دیده به جهان گشود. در 23 سالگی با اخذ مدرک دکترا از دانشگاه الازهر مصر فارغ التحصیل شد. از سال 1904 تا 1907 به خواست محمد عبده در شهر دنقله سودان عهده دار منصب قضاوت گردید و پس از آن در سال 1923 به مقام ریاست دادگاه عالی شرع مصر در آمد.
مراغی در چهل و هفت سالگی (1928) به عنوان شیخ الازهر انتخاب شد. مخالفت شماری از اساتید الازهر با برنامه های اصلاحی مراغی و کوشش بسیار وی در جهت استقلال الازهر به استعفای زود هنگام مراغی در سال 1929 انجامید.
تظاهرات دانشجویان و اساتید الازهر به طرفداری از مراغی، مقامات را ناگزیر از دعوت مجدد از مراغی ساخت. از این جهت مراغی از سال 1935 تا آخر عمر(1945) بر کرسی ریاست الازهر تکیه زد و خدمات چشمگیری انجام داد.

یکی از بحث های تفسیری که توجه قرآن پژوهان معاصر را به خود معطوف ساخته، هدفمندی سوره هاست. هر چند پیشینه اجمالی این نظریه به سده های گذشته برمی گردد،1 اما تبیین، ترویج و نقد آن در عصر حاضر رونق یافته است.2 مفسران معاصر در تفاسیر خود کم و بیش در رد، تایید و تطبیق این نظریه بر سوره های قرآن کریم نکات دقیقی را گزارش کرده اند که از یک سو افق های جدیدی را در تفسیر قرآن کریم گشوده و از سوی دیگر زوایای پنهان آن را آشکار و بر دامنه بحث به ویژه در حوزه مبانی، اصول، ضوابط، روش ها و آثار افزوده است. یکی از مفسرانی که در آثار تفسیری خویش، این نظریه را با نگاه ویژه ای دنبال کرده است؛ آیت الله جوادی آملی است. در این نوشتار سعی خواهیم کرد با بررسی آثار ایشان، پاسخی برای سؤالات زیر در حد بضاعت علمی خویش فراهم سازیم.
مبانی این نظریه بر اساس دیدگاه آیت الله جوادی آملی چیست؟ ایشان بر اساس چه اصولی به تبیین نظریه هدفمندی سوره ها پرداخته اند؟ روش و شیوه کشف هدف اصلی هر سوره بر اساس چه مدل و الگویی است؟

نگرش جامع گرایانه به معانی سوره ها، نگرشی نو و ساختاری به مفاهیم مطرح شده در سوره است و همچون هر نگاه دیگری، پیامدها و آثار جدیدی به دنبال دارد. این نگاه نو، افق جدیدی در درک و فهم معانی بلند این کتاب آسمانی گشوده و روش های نوینی را در عرصه قرآن پژوهی و آموزش های قرآنی ارائه می دهد و چه بسا بسیاری از راه های ناهموار را در مسیر تلاش های قرآنی همچون تفسیر جوانان هموار و آسان نماید. برخی از آثار و نتایج سودمندی که برای این نگرش قرآنی می توان برشمرد عبارت است از:1. کشف افق های جدید در اعجاز قرآنیکی از جنبه هایی که در بررسی اعجاز قرآن کمتر مورد توجه واقع شده است جنبه ساختاری آن است. مطالعه و بررسی ساختار قرآن و ترسیم ابعاد اعجازی آن از این جهت که قرآن در درجه نخست یک «متن» است، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. شکی نیست که در پیدایش یک اثر توانمند ادبی، گزینش واژه ها، آهنگ کلمات و ترکیب آنها نقش بسزایی دارد، اما بنیادی ترین چیزی که شکل نهایی متن را سامان می دهد و ارتباط واژه ها و جملات را معنادار می کند، ساختار معنایی متن است. جملات زیبا اما ناهماهنگ و ناموزون، هیچ گاه یک متن ادبی توانمند و فصیح را به ارمغان نمی آورد.
2. آشنایی سریع و آسان با مفاهیم قرآنتهیه تفسیری بر اساس ساختار سوره ها می تواند بستر مناسبی برای آشنایی سریع نسل جوان با مفاهیم قرآنی باشد. با کمک این طرح می توان مفاهیم اساسی و کلیدی همه سوره ها را به صورت نمودار درختی در آورد و با توجه به سطوح مخاطبان طی30 یا 100 یا 150 جلسه مفاهیم قرآن را به طور کامل به علاقمندان آموزش داد.
3. حل اختلافات تفسیریاگر بپذیریم که هر سوره دارای غرض واحدی است که مجموع آیات سوره برای تبیین و تشریح آن غرض گرد هم آمده اند، می توانیم در پرتو آن بسیاری از ابهامات تفسیری و اختلاف نظر مفسران را در فهم آیات حل کنیم. غرض اصلی و محور اساسی در فهم هر سوره، معیار و شاخص دقیقی است که بر اساس آن می توان هر گونه انحراف تفسیری و خطا در برداشت را تشخیص داد و از رهگذر آن به تفسیر و تبیین آیات پرداخت.
4. ارائه «ترجمه ای پیوسته» و تفسیری از قرآن«ترجمه پیوسته و تفسیری» یا «ترجمه ساختاری» روش جدیدی در ترجمه قرآن کریم است. در این شیوه، فهم معانی و مطالب قرآن بسیار آسان و روان شده و مترجم با افزودن توضیحات تفسیری در متن و پاورقی، تا حدی خواننده را از مراجعه به تفاسیر بی نیاز کرده است. افزون بر این خواننده با توجه به فصل بندی سوره، هر سوره را به شکل متنی پیوسته احساس می کند و پایان یافتن یک آیه و شروع آیه دیگر را کاملا با هم مرتبط می بیند و اهداف و مقاصد سوره را به خوبی درک می کند. «ترجمه پیوسته» وفادارترین ترجمه نسبت به قرآن مجید است؛ زیرا ضمن رعایت شرایط و مبانی علمی برای دستیابی به مفاهیم بی کران قرآن، مطالب هر سوره را به صورت یک واحد به هم پیوسته و یک مجموعه هماهنگ ارائه می کند.
5. شناخت اسباب نزول های جعلییکی از فواید و کارکردهای کشف غرض سوره ها این است که در بسیاری از موارد می توان از آن به عنوان معیاری برای تشخیص اسباب نزول صحیح از روایات متناقض یا تبیین صحت و میزان انطباق یک روایت با واقعیت سود جست.
شناخت شان نزول آیات نقش بسیار مهمی در فهم و درک معانی قرآن و حل مشکلات تفسیری دارد، اما وجود روایات متناقض چالشی بزرگ در تعیین شان نزول آیات و سوره ها پدید آورده است. از آنجا که مضمون کلیه آیات موجود در یک سوره با غرض سوره متناسب است، بنابراین تنها شان نزولی را می توان معتبر شمرد که با غرض سوره هماهنگ باشد و در صورتی که شان نزول های متفاوت همگی با غرض سوره متناسب بودند، آن گاه از قرائن و دلایل دیگر برای سنجش صحت شان نزول می توان یاری جست.

جنبش و اهتزار علمی در کشور به مثابه نهضتی فراگیر، شکوفایی علمی و عملی در همه عرصه های دانش اسلامی را سبب گردیده است. نهضتی که امید است این بار زمزمه انقلاب فرهنگی و حرکت های مربوط به آن در ایران را به بانگی پرطنین و سیری شتابنده بدل سازد. در این میان جایگاه عالی قرآن کریم در میان منابع دینی و گرایش فزاینده به کتاب الهی در همه سطوح جامعه، گسترش پژوهش های منسوب به قرآن را به همراه داشته است.
بدیهی است نقش مدیریت پژوهشی در جهت دهی و هدایت تحقیقات علمی بسیار تعیین کننده و جدی است. ساماندهی امور نرم افزاری و پیشبرد برنامه های قرآنی به ویژه برنامه های پژوهشی که به گونه ای دانش لازم برای همه فعالیت های قرآنی را فراهم می کند، بر دوش مدیرانی است که تحقیقات مربوط به شئون قرآن کریم را در قالب مدیریت پروژه ها، طرح ها، گروه ها، پژوهشکده ها و پژوهشگاه ها رهبری می کنند.

از ناملایمات زندگی آدمی، پدیده فقر و نیاز مالی است که روح بشر را آزار می دهد و گاه به خاطر عدم مهارت انسان ها در مقابله با این پدیده، فقر آنها را از مسیر فطریشان که رسیدن به سعادت و رستگاری است بازمی دارد و به سوی خطرات مهلکی سوق می دهد.
در روایتی به خطرات فقر تصریح شده است.
پیامبر اسلام9فرمود: «کاد الفقر ان یکون کفرا» (ری شهری،/ 448)«نزدیک است که فقر به کفر انجامد.»از این جهت که پدیده فقر مالی، آزاردهنده روح آدمی و زمینه ساز سقوط او از مسیر فطری است، پیامبر اسلام از کفر و فقر مالی به خدا پناه می برد و می گوید: «اللهم إنی اعوذ بک من الکفر و الفقر. فقال رجل: ایعدلان؟ قال: نعم.» (همان)«بارخدایا، من از کفر و فقر به تو پناه می برم. مردی عرض کرد: آیا این دو با هم برابرند؟ فرمود: آری.»در این نوشتار برآنیم مهارت های غلبه بر فقر مالی1 را از نگاه قرآن جستجو نموده و به راهکار قرآنی در مقابله با این پدیده برسیم تا از خطرات ناشی از فقر و نیاز مالی در امان باشیم.

درک درست قرآن کریم برای همگان امری ضروری است و یکی از راه های درک درست کتاب خدا برای غیر عرب ها ترجمه می باشد. با ترجمه قرآن به زبان های گوناگون، می توان راهی فراخ برای صاحبان آن زبان به سمت معارف الهی و علوم قرآنی گشود، همچنین آنان را به اصول، فروع و مفاهیم بلند این کتاب خدا رهنمون شد و افق های جدیدی فرا راه خواننده باز نمود. از راه فن ترجمه گوشه ای از اهمیت و شکوه قرآن بر همگان روشن می شود.
ترجمه قرآن یکی از بهترین راه های خدمت به قرآن و اسلام و آسان ترین راه تفهیم و تفهم قرآن است و مترجم با توانایی، دقت و اندیشه خویش، در قالب کلمات و با ساده ترین روش، معانی نهفته در آن را منتقل می کند. ولی هیچ مترجمی نمی تواند تمامی پیچ و خم های زبان مبدا را به زبان مقصد منتقل نماید، چون هر زبانی ویژگی های خاصی دارد که در زبان دیگری یافت نمی شود، ولی باید تلاش کند متن ترجمه شده تا اندازه ای در خواننده تاثیر بگذارد که اگر ترجمه اش به این حد و اندازه برسد، کار خویش را بدون نقص انجام داده است.

زبان، یکی از استعدادهای شگفت انگیز و درخشان بشر است؛ زیرا در میان آفریدگان، انسان تنها موجودی است که زبان ملفوظ دارد و می تواند بدین وسیله افکار و عواطف خود را به دقت به دیگران انتقال دهد. بنابراین، زبان مهم ترین وسیله ارتباط بین مردم و بزرگ ترین عامل تشکیل اجتماعات و فرهنگ و تمدن و علم و هنر است. از این رو از دیر باز مورد بررسی پژوهشگران بوده و قواعد آن به وسیله دستور نویسان مورد مطالعه قرار گرفته است. از آنجا که هر زبان برای انتقال معانی و مفاهیم، ساختار ویژه خود را دارد، این ساختار متناسب با فهم عرفی اهل آن زبان شکل می گیرد و بدیهی است در برگردان هر متنی از زبان مبدا به زبان مقصد، لحاظ نمودن این ویژگی ها بر مترجم ضرورت دارد. دکتر شکیب در این زمینه چنین می نگارد: