نشریه پژوهش های قرآنی
سال بیستم شماره 1 (پیاپی 74، بهار 1394)

یکی از بحث های مهم در حوزه قرآن شناسی، بررسی قلمرو قرآن و علوم است. مساله محوری در این بحث آن است که آیا قرآن به همه آنچه علوم انسانی و تجربی بدان راه یافته اند، اشاره کرده است یا آنکه هیچ سخنی در این رابطه ندارد؟ یا آنکه در پرداختن به برخی از علوم جامعیت داشته و در علوم دیگر از نسبیت برخوردار است؟
در پاسخ به این پرسش ها دیدگاه های مختلفی مطرح شده است. گروهی معتقدند قرآن، همه علوم، حتی علوم بشری و طبیعی را به طور کامل در خود دارد. گروه دیگری معتقدند قرآن نه تنها عهده دار علوم بشری نیست، که حتی در مباحث دینی نیز تمام سخن را نیاورده است. دیدگاه سومی می گوید قرآن در جنبه هدایت و تربیت همه نیازهای انسان را پاسخ داده، اما در زمینه سایر آموزه های علمی، به مناسبت مباحث تربیتی خود، نکاتی را به میان آورده است.
دیدگاه چهارم که برای نخستین بار در این نوشتار بدان اشاره شده، این است که قرآن هیچ گونه تعهدی در برابر علوم مختلف حتی علم اخلاق و کلام و فقه به معنای مصطلح آن ندارد و تنها در برابر اهدافی که برای تامین آنها نازل شده، متعهد است. این اهداف با مطالعه و دسته بندی اهداف سوره های قرآن قابل شناسایی است. ازاین رو برای شناسایی قلمرو قرآن ابتدا باید اهداف سوره ها شناسایی و استخراج شوند و سپس اهداف اصلی و فرعی قرآن که بیانگر گستره معارف آن است، تبیین شود.

بینامتنی بر این ایده مبتنی است که آثار ادبی بر اساس نظام ها، رمزگان ها و سنت های ایجاد شده توسط آثار ادبی پیشین بنا می شوند. دیگر نظام ها، رمزگان و سنت های هنری و در کل فرهنگی نیز در شکل گیری معنای یک اثر ادبی، اهمیتی اساسی دارند. نظریه پردازان امروزی متن ها را فاقد هر گونه معنای مستقل می دانند. متون در واقع متشکل از همان چیزی هستند که نظریه پردازان اکنون آن را امر بینامتنی می دانند.
طرح این مساله بدان جهت است که قرآن کریم در یک بافت تاریخی فرهنگی ظهور یافته است. این مساله الزاماتی در پی دارد و آن اینکه آیا از ساختار فرهنگی که در درون چارچوب آن تکوین یافته، جداست یا پیوسته؟ آیا برای فهم معنای متن باید به این پیوند تاریخی فرهنگی و روابط بینامتنی توجه داشت؟ آیا متنی چون قرآن کریم به مثابه یک متن مقدس وحیانی، به آن توجه داشته است؟
قرآن پژوهان مسلمان از گذشته برای اثبات اعجاز قرآن کریم، به مقایسه متن قرآن با متون دیگر مثل شعر دست می یازیده اند و از طریق بررسی اشعار و متون ادبی و کشف قوانین شکل گیری این متون و نحوه دلالت آنها، به بررسی متن قرآن و بیان زیبایی ها و استواری و انسجام متن آن می پرداختند. این مقاله در پی بررسی روابط بینامتنی واژگان قرآن با واژگان شعر جاهلی است. یافته این پژوهش آن است که این رابطه به طور قابل ملاحظه وجود دارد.

قرآن کریم جهت نیل به اهداف عالی خود، به زبان عامه مردم جهان، یعنی زبان تصویری، سخن گفته است؛ زیرا زبان و اسلوب تصویرآفرینی مفاهیم را ملموس و حاضر در ذهن و تخیل ساخته و در نهایت موجب اثربخشی و انگیزش بیشتر در مخاطب می گردد. در این راستا از ظرفیت های زبان عربی که زبانی تصویری است، بهره برده شده است. تمام ظرفیت های این زبان به صورت روش یا ابزاری مستقل و درعین حال مرتبط با سایر روش ها به کار گرفته می شود. پژوهش حاضر با روش تحلیلی توصیفی و مطالعه کارکرد چهار ساختار از ساختارهای صرفی افعال (ساختار زمانی، لازم و متعدی، معلوم و مجهول و مجرد و مزید) در تصویرآفرینی نمونه هایی از آیات قرآن، به بررسی شش ترجمه از ترجمه های امروزین در راستای تصویرسازی پرداخته است. در سایه این مطالعه و بررسی، به نقش شایسته ساختارهای صرفی افعال به طور مستقل در تصویرآفرینی آیات مذکور اهتمام ورزیده می شود، به ویژه در عرصه ترجمه و برگردان این افعال به زبان مقصد تا تصویر آیه، هرچه نزدیک تر به تصویر مدنظر قرآن در ذهن مخاطب زبان مقصد مشاهده شده، مایه درک و اثرپذیری بیشتر او از مفهوم شود. نتایج به دست آمده و نمونه آیات گویای آن است که هر یک از ساختارهای صرفی افعال در حاضرسازی حادثه آینده در زمان حال، گسترش زوایای پنهان صحنه ها و تمرکز بر بعدی از ابعاد صحنه ها اثری انکارناپذیر دارد. در غالب ترجمه ها این اثرها و عمق بخشی معنا یا نادیده گرفته شده، یا کمتر مورد توجه واقع شده است. این امر می تواند به سبب غفلت یا سهل انگاری در توجه به کارکرد ساختار صرفی افعال در زبان تصویری قرآن و عدم دغدغه انتقال همان تصویر به زبان مقصد باشد.

درباره پیامبر اسلام نظریه ای است که می گوید آن حضرت معجزه ای به جز قرآن نداشته است. نگارنده در این گفتار این نظریه را نقد و بررسی کرده و ناصحیح بودن آن را نتیجه می گیرد. در این گفتار ابتدا پیشینه طرح این نظریه در میان دو گروه دانشمندان مسلمان و غیر مسلمان تحلیل شده است و آن گاه ادله قائلین به این نظریه در قالب سه گروه آیات قرآن ناظر به اقتراحات کافران، رد روایات معجزات پیامبر و شیوه دعوت پیامبر مورد بحث و نقد قرار می گیرد. در این مقاله نظرات برخی دانشمندان مانند قاضی عبدالجبار معتزلی، رشید رضا، سید محمدحسین فضل الله ، محمد جواد مغنیه و برخی از نویسندگان معاصر مانند علی دشتی، فندر آلمانی، ژورژ دوروی فرانسوی و گروهی دیگر بررسی می شود.

نوشتار حاضر در صدد اثبات این مطلب است که طواف از طبقات فوقانی کعبه جایز نیست و در این راستا، آیه 29 سوره حج را که امر به طواف می کند، مورد تحلیل قرار داده و با طرح دو دیدگاه راجع به طواف، ضمن نقد دیدگاهی که معتقد به جواز طواف از طبقات فوقانی است، به تایید دیدگاه مقابل می پردازد و برای اثبات آن، به استدلال های قرآنی و روایی تمسک می جوید.

انسجام در قرآن از دیرباز مورد توجه اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان قرار داشته است. در مقابل نظریه برخی از شرق شناسان مبنی بر عدم برخورداری قرآن از نظم و انسجام، اندیشمندان اسلامی جهت رد این مساله، با روش های گوناگون به اثبات نظم در قرآن پرداخته اند. کهن ترین نظریه انسجام در قرآن متعلق به جرجانی است که به نظریه «نظم» معروف است. پس از جرجانی نیز شمار بسیاری از پژوهشگران و مفسران به اثبات این نظریه پرداخته اند. با وجود این، هیچ یک از پژوهش های صورت گرفته در پی ارائه الگویی دقیق و مشخص برای سنجش انسجام در قرآن نبوده اند. با توجه به چنین خلایی از یک سو و نیز ضرورت تبیین بیش از پیش جلوه های اعجاز قرآن برای نسل حاضر از سوی دیگر، پژوهش حاضر به مقایسه عوامل انسجام در سوره اعلی و ترجمه آن از طاهره صفارزاده اختصاص یافته است. در این مقاله عوامل انسجام متن بر اساس الگوی «هلیدی و حسن» با روش توصیفی-تحلیلی و آماری مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه این پژوهش نشان می دهد ضمن وجود تفاوت در نسبت عوامل دستوری و واژگانی، هر دو متن از انسجام بالایی برخوردارند.

در طول دوران اسلامی، وجود برخی از روایات در جوامع روایی اهل سنت و شیعه باعث شده تا برای عده ای، منشا ایجاد توهم «تحریف در قرآن» شود. محدث نوری کتاب مستقلی با عنوان «فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب» نوشت و مجموعه روایاتی را در زمینه «تحریف قرآن» عرضه داشت که بیشتر آنها شامل روایات اختلاف قرائات در قرآن می باشند.
تاکنون کتاب های بسیاری در رد این کتاب نگارش شده است. یکی از دلایلی که در این کتاب ها عرضه شده، این مهم است که اختلاف قرائات ربطی به تحریف قرآن ندارد و وجود آنها هیچ خدشه ای بر مصونیت قرآن وارد نمی سازد.
این مقاله در صدد است تا ارتباط «اختلاف قرائات» را با موضوع «تحریف قرآن» تبیین نموده و در نهایت نتیجه گیری نماید که اختلاف قرائات به تحریف قرآن مرتبط است.