نشریه تحقیقات اسلامی
سال هفدهم شماره 2 (پیاپی 32، زمستان 1384)

تقویم رسمی کشور ما هجری شمسی است ولی برای مناسبت های مذهبی و تکالیف شرعی، بویژه در ماه های مبارک رمضان و ذوالحجة الحرام، از تقویم هجری قمری استفاده می شود. شروع هر ماه قمری نیز وابسته به مشاهده هلال اول ماه است که چگونگی آن را فتوای شرعی معین می کند. در این مقاله پس از اشاره به عواملی که موجب تغییر در شرایط هر ماه قمری و تکرار ناپذیری استهلال ماه های مختلف می شود، تاثیر فتاوایی بررسی می گردد که رویت هلال اول ماه را با استفاده از ابزارهای پیشرفته رصدی معتبر می داند...

در روایات و احادیث شریفه، عبارات فراوانی در نکوهش و رد احکام نجوم و منجم وارد است که البته نباید آنها را به دانش هیئت و اهل آن نسبت و تسری داد بلکه باید با دقت و بررسی همه جانبه در کلام ائمه معصومین علیهم السلام و نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، برداشت های ناصحیح از اقوال ایشان را از اذهان زدود. مقاله حاضر به معتبر بودن قول هیوی (یا دانشمند فلکی) درباره رویت هلال می پردازد و لذا می کوشد تا با آوردن شواهدی از سخنان فقهای شیعه و سنی، حجیت و اعتبار سخن هیوی را در این باره، دست کم در برخی از موارد به اثبات رساند...

چاره جویی شرعی برای رفع تعارض بین منجمان و گواهی شاهدان به رویت هلال به دو امر باز می گردد؛ ابتدا اصل حجیت شرعی هر یک از دو گروه، سپس میزان حجیت هر کدام تا بتوان در موارد تعارض بدستی حکم کرد. چنانچه نظریات منجمان اصلا حجیت نداشته باشد یا اگر گواهی شاهدان خالی از حجیت شرعی باشد، دیگر جایی برای تعارض باقی نمی ماند. ظاهرا تمامی فقهای معاصر شیعه که مساله رای منجمان را در موضوع رویت هلال مطرح نموده اند معتقدند در صورتی که از گفته آنان یقین به رویت پذیری یا عدم امکان رویت هلال پیدا شود، آرایشان حجیت دارد و باید به آنها عمل کرد...

با توجه به پژوهش های مختلفی که تا کنون درباره رویت هلال صورت گرفته، در این مقاله کوشش شده است تا به بحث و بررسی در خصوص سه دیدگاه کلی در نظر فقهای شیعه و برخی از فقی هان اهل سنت درباره شرایط مشاهده هلال در افق و اثبات ماه های قمری پرداخته شود. لذا ضمن معرفی دیدگاه های سه گانه، هر یک از انها مورد تحلیل و نقد قرار گرفته و در خاتمه راهکارهایی به منظور اتحاد این دیدگاه ها ارائه شده است.

این مقاله به بررسی حجیت رویت هلال با دوربین یا تلسکوپ از منظر فقه شیعه می پردازد. سپس با بیان مشابهاتی در ابواب مختلف فقه، این ملاک کلی نتیجه گیری می شود که اگر استفاده از یک حس در حکم شرعی، جنبه ابزاری داشته باشد تحولات فناوری و توسعه در آن به عنوان ابزار و رویه شرعی پذیرفته نخواهد بود و چون مشاهده هلال با چشم غیر مسلح نیز راهی برای علم به رویت پذیری آن است و خود رویت موضوعیتی ندارد بنابراین مشاهده هلال با چشم مسلح، به عنوان دلیل شروع ماه قمری، مقبول نیست...

دلایل اختلافات رویت هلال در آغاز و پایان رمضان و اول شوال و اعلام روز عید فطر چیست؟ پیامدها و وجوه روان شناختی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اندیشه شناختی آن بر جامعه، مردم و نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران کدام است؟ بازتاب آن در دهکده جهانی و در جهانی که دیدگاه ها و اختلافات دارای پژواک جهانی است، چه گونه است؟ آیا راه برون شدی از این وضع می توان یافت؟ در مقاله حاضر ضمن طرح مساله در قالب فقه سیاسی، کوشش می شود تا ملاحظه و تامل در خصوص تبعات منفی و چندین وجهی این پدیده را، به مثابه «بازخورد فقهی» منفی برای تجدید نظر در شیوه اعلام رویت هلال به سبک جاری، ضرورت جلوه دهد...

در این مقاله برای پیش بینی وضع رویت پذیری هلال ماه های رمضان و شوال 1425 در ایران، ابتدا با روشی نو همه مقادیر مشخصه های زمانی، سمتی، حددار و موقعیتی خورشید و ماه در لحظه های غروب خورشید تاریخ های 23 مهر و 23 آبان 1383 / 14 اکتبر و 13 نوامبر 2004 برای سراسر نقاط واقع بر نوار مرزی ایران محاسبه گشته، سپس کلیه مقدارهای محاسبه شده مشخصه های مذکور و تمامی مقادیر مشخصه های متناظر با رتبه های برتر جهانی حاصل از نتایج ارصاد نجومی رویت هلال، از 1859 م تا کنون، با یکدیگر مقایسه شده، و سرانجام بر اساس نتیجه این مقایسه، وضع رویت پذیری هلال ماه های رمضان و شوال 1425 در شامگاه تواریخ مذکور، معین و در نهایت زمان دقیق اول ماه های رمضان و شوال 1425 در ایران به دست داده شده است.

یافتن معیاری برای پیش بینی رویت پذیری با رویت ناپذیری هلال جوان، همواره از اهداف عمده دانشمندان و رصدگران متخصص در حیطه رویت هلال بوده و هست و تا کنون نظریات مختلفی در این باره به توسط پژوهشگران این زمینه مطرح شده است که معیار یالوپ از زمره آنها است. وی با مطالعه روی معیارهای قبلی و بررسی 295 گزارش رصد هلال اول ماه که شفر آنها را جمع آوری و منتشر ساخته، معیار خود را ارائه کرده است. از زمان ارائه آن تا کنون، چند رصد موفق در مناطقی که مطابق معیار مذکور، هلال در آنها رویت ناپذیر بوده انجام شده است...

در روزگار ما بسیارند کسانی که بدون اطلاع از کوشش های بی وقفه بیش از هزار ساله دانشمندان بزرگ دوره اسلامی که عمرها بر سر مسائل پیچیده نجومی و علی الخصوص مبحث رویت هلال گذاشته اند - در صدد بر می آیند تا با استفاده از نرم افزارها، راه تازه ای پیش پای ما بگذارند. با اعتقاد کامل به پیشرفت های شگرفت علم نجوم در قرن های اخیر، نگارنده قصد دارد عواملی را که بیرونی در کتاب ارجمند آثار الباقیه عن القرون الخالیه درباره رویت هلال بر شمرده و در عین حال به آنها اکتفا نکرده و خوانندگان را به آثار پیش از خود نیز ارجاع داده است...

چون ممکن است مشاهده هلال های با سن حدود 12 ساعت و یا کمتر از آن در آینده نزدیک در ایران به وقوع نپیوندد و راصدان نیز راغب باشند به منظور کسب رتبه های جهانی رویت هلال های جوان و یا دست کم دستیابی به رتبه های حول و حوش 12 ساعت به خارج از کشور مسافرت کنند، برای آگاهی این گروه، نگارنده بر آن شد تا در بازه زمانی اولیه اول ژانویه به 2005 تا پایان 2024 م (به مدت 20 سال) هلال هایی که می توان آنها را با تلسکوپ و دوربین های قوی رویت کرد و بخصوص آنهایی که به حد دانژون نزدیک اند شناسایی کند و در جداولی با مشخصات کامل - شامل روز، ماه، سال و طول و عرض جغرافیایی، ارتفاع، سن، مکث، فاصله زاویه ای و درصد روشنایی هلال و جز آن بر اساس تجارب و محاسبات خود ارائه نماید...