فصلنامه جنگل و مرتع
پیاپی 29 (زمستان 1374)

تاریخ مدیریت منابع طبیعی از سال 1317 تاکنون به روشنی حکایت از این واقعیت دارد که مدیریت منابع طبیعی در کشوری با 12 میلیون هکتار جنگل، 90 میلیون هکتار مرتع، بیش از یک میلیون خانوار بهره بردار و قریب 106 میلیون واحد دامی نیازمند علوفه، کاری نیست که از عهده نظام اداری و جنگلبانان و قرقبانانی معدود برآید. مردمی که همواره در دل جنگل و جوار مرتع و سایر منابع طبیعی زندگی کرده، با آن خو گرفته و رشد کرده و از این امکانات گسترده ارتزاق کرده اند؛ کسانی نیستند که نسبت به این منابع چندان بی توجه باشند. اما سئوال اصلی در این رابطه این است که چرا روز به روز عرصه منابع طبیعی محدودتر و گستره بیابانها وسیعتر می شوند. چرا این همه مراقبت و دقت نظرهای کارشناسی در کاهش روال تخریب نقش محسوسی ندارد.
این نکات نه در کشور ما بلکه در سایر کشورهای جهان نیز کم و بیش مطرح می باشد ولی علت اصلی در کنترل عوامل تخریب و تشویق عوامل سازنده فقط در دیدگاه های فنی و طرحهای کارشناسی نهفته نیست، بلکه عمدتا در رفتار اجتماعی مردم بهره بردار است که در قالب مشارکت به خوبی خود را نشان می دهد و قادر است، نقشی حیاتی در احیای منابع طبیعی ایفا نماید.
این مقاله با بهره گیری از روش تخصصی «دلفایی» به معرفی شاخصهای مدیریت منابع طبیعی با شیوه مشارکت مردمی پرداخته و در یک فرآیند تخصصی نظارت شده با مشارکت متخصصین داخلی و خارجی، عوامل مشوش و موانع مشارکت، استخراج و اولویت بندی شده است که در نتیجه مطالعات انجام شده تاکنون 125 فقره معیار با نقش تشویقی و 63 معیار بازدارنده در جلب مشارکت مردم در مدیریت منابع طبیعی معرفی شد و با روش های آماری به کار رفته، کارایی هر یک تعیین گردید.
مازاد بر موارد فوق مبانی مشارکت و اصول فنی آن نیز در این مقاله برشمرده شده و انگیزه های لازم برای تشویق آن توضیح داده شده و بالاخره در پایان پیشنهادهایی برای تشویق مشارکت مردم در مدیریت مطلوب منابع طبیعی ارائه شده است.

جوهر وجودی انسان با ظرفیتهای پتانسیلی معلوم آفریده شده است و هدف از توسعه ایجاد محیطی است که در آن همه مردم بتوانند ظرفیتها و توانایی های خود را بسط دهند و همچنین قادر باشند فرصتهایشان را برای نسلهای حال و آینده گسترش دهند. اساس حقیقی توسعه انسانی یک تصدیق جهانی است که هر شخص در زندگی خود ادعا می کند.
از اجلاس مهم فونیکس که به عنوان بخشی از فرآیند مقدماتی برای تشکیل کنفرانس سال 1972 ملل متحد در زمینه محیط زیست انسان برگزار شد و هدف آن، بررسی رابطه محیط زیست با توسعه بود، راهی بس طولانی را پشت سر گذاشته ایم...

بدون تردید می توان گفت که ارزش منابع طبیعی در جهان هیچ زمانی همانند قرن حاضر که بشریت در جهان هیچ زمانی همانند قرن حاضر که بشریت هر روز بیشتر به سمت زندگی صنعتی سوق داده می شود، محسوس و مورد توجه مسئولین کشورها قرار نگرفته است. اگرچه این توجه و درک ضرورت حفظ و توسعه آن اینک در تمام جهان تکرار می گردد، ولیکن هنوز مکانیزمهای کارساز حفظ و توسعه آن هماهنگ و همسو در حرکت نمی باشند، در کشور ما نیز منابع طبیعی تجدید شونده همواره به منزله زیربنای توسعه اقتصادی، اجتماعی قلمداد گردیده و نقش بسیار حساس و تعیین کننده ای داشته است، اگرچه در این رهگذر هیچگاه قدر و منزلت واقعی خود را نیافته است.
در حقیقت امروز در کشور ما منابع طبیعی تجدید شونده به سبب اثرات مستقیم و غیر مستقیم خود در تمام مراحل زندگی، مهمترین عامل در امر توسعه اقتصادی و اجتماعی بوده و استفاده مطلوب از آن می تواند یک توسعه اقتصادی پایدار را سبب گردد. بدیهی است عدم توجه به آن نیز مسائل و مشکلات پیچیده ای را به وجود خواهد آورد، که توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی را مخاطرات جدی مواجه می سازد، در حال حاضر جایگاه منابع طبیعی تجدید شونده از نگاه آمار با توجه به سطح کل 164 میلیون هکتار عرصه کشور چنین خلاصه می شود.

آتش همواره به عنوان جنگل شناخته شده است، دشمنی که در برخی موارد موجد خرابی ها و خسارتهای فراوان می شود. این خسارتها تنها به خاطر چوب و هیزمی نیست که طعمه حریق شده و از دست می رود بلکه آتش موجب نابودی پوشش مرده هم می شود که تبدیل آن به گیاخاک، اثراتی در ویژگی های شیمیایی و فیزیکی خاک دارد. آتش باعث سوختگی نهالها نیز می گردد که رشد و بالندگی آنها، پشتوانه تداوم و بقای جنگلهاست.
آتش در جنگلهای طبیعی، گذشته از نابودسازی ذخایر ژنتیکی، گذشته از نابودسازی ذخایر ژنتیکی، سیر تکاملی جنگل را در وصول به کلیماکس (climax) به تاخیر می اندازد و در جنگلهای طبیعی یا دست کاشت، علاوه بر خرابی محیط زیست که موجب بروز ناهنجاری هایی در حیات موجودات زنده می شود، هزینه سنگین بازسازی را بر جامعه تحمیل می کند...

برنامه ریزی برای تامین مواد اولیه صنایع چوبی کشور می تواند از دو منطق پیروی نماید ذیلا به شرح هر کدام از این دو منطق بطور خلاصه می پردازیم:1- سازمان جنگلها و مراتع کشور به علت آنکه انحصار تولید چوبهای جنگلی را در اختیار دارد، باید تامین کننده مواد اولیه چوبی صنایع کشور باشد. این منطق خود دو پیش منطق را مدنظر دارد.
الف: سازمان جنگلها و مراتع کشور میزان محصولات چوبی، پراکنش این محصولات و بهترین شکل توزیع این محصولات و بهترین شکل توزیع این محصولات را از قبل طراحی نموده و با یک برنامه ریزی مدون و با اعلام میزان مواد اولیه چوبی به کارخانه ها سعی در توزیع بهینه این محصولات بین کارخانه های متقاضی می نماید...

Smirnovia iranica یا دم گاوی از جمله گیاهان خانواده Fabaceae ست که برای اولین بار در ریگهای روان قزل قوم در ترکستان شوروی جمع آوری شده و با گونه Turkestana معروف بود این گیاه بر روی شنهای متحرک اطراف کاشان، اردستان و خور و بیابانک در منطقه کویری استان اصفهان یافت می شود و برخانها به چشم می خورد. میزان پروتئین این گیاه در حدود 24% بوده و از 17 تا 24% متغیر است. لذا از نظر علوفه از کیفیت خوبی برخوردار است. لذا از نظر علوفه از کیفیت خوبی برخوردار بوده و از نظر تولید علوفه هم بسیار مناسب است. این گیاه از نظر تثبیت شنهای روان حفاظات خاک و همچنین، تولید علوفه برای دامهای اهلی و غیر اهل می تواند موثر باشد.