نشریه مطالعات عرفانی
پیاپی 6 (پاییز و زمستان 1386)

اگر حسین منصور حلاج را موسس نظریه دفاع از ابلیس بدانیم، بی شک عین القضات همدانی گسترش دهنده و مفسر بی همتای این نظریه است. او مبانی این نظریه را وامدار حلاج است ولی تقریر تازه و بدیعی از واقعه طرد و لعنت شدن ابلیس ارایه می کند که او را در زمره بزرگترین مدافعان و ستایش گران ابلیس قرار می دهد. این مقاله با استناد به آرای عین القضات همدانی سیمای اجمالی ابلیس در آثار او را ترسیم می کند و به تبیین مبانی دفاع او از این عصیانگر مطرود می پردازد.
ابلیس در آثار عین القضات همدانی سیمایی دو گانه دارد؛ یکی چهره ای که از آن اغلب با عنوان شیطان که وسوسه گر و گمراه کننده آدمیان است، یاد می کند؛ دیگری چهره ای است که در خلال دفاعیات و ستایش او از ابلیس ترسیم می شود. از دیدگاه او ابلیس عاشق پخته ای است که از فرمان معشوق تمرد می کند تا کمال خویش را بنماید، تا به جهانیان ثابت کند که او و تنها او از اراده حقیقی خداوند در این فرمان آگاه بود و اراده خدا چیزی نبود جز تمرد عاشق هزار ساله اش از سجده کردن به غیر او.

در بینش عطار نیشابوری عارف معروف قرن هفتم در سیر و سلوک نه تنها باطن و درون بلکه جسم (بدن) نیز دچار تغییر و تحول می شود و در مسیر روندی تکاملی قرار می گیرد. وی در آثار مهم خود از جمله اسرار نامه، الهی نامه و مصیبت نامه ضمن بحث درباره کمال معنوی و روحانی عارف تعالی و ترقی بدن را نیز مطرح می کند.
به نظر عطار وقتی عارف با من نفسانی خود مبارزه کند و آن را محو گرداند نه تنها جان و یا روح روشن و تابان می شود، بلکه جسم مادی نیز شفاف و نورانی می شود و به مرز روح لطیف و فرامادی می رسد، او سپس به صفا و پاکی جسم پیامبر اشاره می کند و می گوید جسم یا بدن پیامبر پاک و شفاف و نورانی و دارای ویژگی ها و خواص روح فرامادی بود. به همین جهت همانند روح قابلیت عروج داشت و آن حضرت در شب معراج با جسم خود به آسمان ها و افلاک عروج نمود.
هدف نگارنده در این مقاله این است که با توجه به شعر عطار نیشابوری تا حدودی روشن نماید که بر اثر ریاضت و جهاد با نفس مادی، روح به سرچشمه و منبع کمال مطلق می پیوندد و در این روند تکاملی جسم نیز دچار تغییر و تحول کمالی می شود و صفات و ویژگی های روح فرامادی را می یابد.

بر این پایه که یکی از ویژگی های زبان عرفان، هم چون زبان شعر و هنر، تصویر و تمثیل است؛ نیز بر این بنیاد که عرفان با اسطوره پیوندهایی دارد، در این گفتار پس از گزارش کوتاهی درباره زبان تمثیلی عرفان، نیز پیوند عرفان با اسطوره، بهره گیری عارف - شاعران از یک داستان اسطوره ای نشان داده است: داستان زال و رودابه. آن جای داستان که رودابه گیسوان بلند خویش را هم چون طنابی از بام فروهشت تا زال که - در پایین پشت درهای بسته مانده بود و راهی برای برشدن نداشت - به یاری زلف یار، خویش را به بالا برکشد. با آوردن نمونه هایی باز نموده ایم که شاعر - عارفان بر بنیاد این داستان، فروهشتن گیسو را رمز و نمادی آورده اند از مهر و لطف، و فیض و فضل فراگیر خداوند که هماره دست گیر بندگان است. نیز رمز و نماد همه شیوه ها و راه هایی که خداوند از روی مهر و بنده نوازی، پیش پای همه یا پاره ای از بندگان نهاده است. شیوه هایی هم چون: جذبه و کشش، دین و شریعت، عشق و طریقت، توبه و...
جز این ها و یکی دو نکته دیگر، در پایان به شیوه تطبیقی، به دو نمونه از گیسو فروهشتن در دو داستان دیگر اشارتی صورت گرفته است: داستان ایرانی دختر نارنج ترنج، و داستان فرنگی راپونزل، نیز داستان گیسو بریدن رابعه.

غزلیات حافظ اصطلاحات و تعابیر بی شماری دارد که حافظ آن ها را اغلب از روی انتقاد، طنز و تعریض به صورت معکوس و باژگونه به کار برده است. این تعابیر باژنما هم با قرینه ها یا باژنماهای مخالف و متقابل به کار رفته است و هم با قرینه های موافق و متلازم، عناصر و مواد این تعابیر باژنما بدین شرح است: عناصر دینی و شرعی، عناصر غیردینی و غیرشرعی، عناصر عرفی و مقبول، عناصر غیرعرفی و غیرمقبول، و عناصر غیرقابل ارزش گذاری.
مطالعه این باژنماها در اشعار عرفانی به ویژه در شعر حافظ و باژخوانی آن ها منظری نو برای فهم و تفهیم متن به خواننده می بخشد و بسا بسیاری از معانی پنهان و گمشده اشعار حافظ، از این طریق به مخاطبان چهره بر می گشاید.
باژنماهای شعر حافظ در این موضوعات و حوزه های معنایی سروده شده ست: 1. خداوند و اسما و صفات او مانند صمد، صنم، ساقی، شاهد، بت چین، قامت یار، زلف، غمزه 2. حوزه ایمان و دین مانند دینداری، بی دینی، تقوا، مذهب، پاکدامنی، تردامنی، گناهکاری، معصیت، مستی و رندی و قلندری، باده نوشی، فسق و فساد، خدمت معشوق و می 3. ظواهر، مظاهر، احکام و برخی باورهای دینی و شرعی مانند نذر و فتوح، مسجد، وضو، سجاده، رشته تسبیح، حوض کوثر، حج، روزه، باده، ساغر، میخانه، خرابات، کنشت، زنار، بزم و طرب 4. آداب و رسوم و باورهای صوفیه مانند خانقاه، چله نشینی، خرقه پوشی، شطح و طامات، کرامات، شیخ و پیر، آب حیات، نظربازی، دردنوشی، کرشمه، لعل شاهد، کوی می فروشان، پیر مغان، لاله، ره صحرا 5. اشخاص، شخصیت ها و نمادهای شخصیتی مانند صوفی، زاهد، دلق پوش، عابد، صهیب، شافعی، فقیه، مفتی و محتسب، حافظ، عاقل، مجنون، عبد، حلاج، رند، مرغ زیرک، گل.

گفته ها، کرده ها و داشته های پیامبران و قصص آن ها در اقوام و ادیان مختلف، موضوعی است که کمتر متنی از متون ادبی جهان از آن تهی است. در این میان، متون ادب فارسی جایگاه ویژه خود را دارد و از این لحاظ می توان گفت منحصر به فرد است. یکی از این عارفان نخستین که آرا و افکار او نیازمند تامل فراوان است عین القضات همدانی است، به گونه ای که در اثری چون تمهیدات، کمتر صفحه ای از کرده ها و کمتربندی از گفته ها و داشته های پیامبر تهی است. نویسندگان در این مقاله ضمن بررسی اوصاف و تصایر مربوط به حضرت محمد در آثار او، و کیفیت ارتباط او با پیامبر، به بررسی تصویری از حضرت در تمهیدات پرداخته که با توجه به توغل نگارندگان، در مجموعه متون عرفانی کم نظیر بوده و در بررسی آثار عین القضات به این مساله توجه نشده است. آن تفاوت مقاوم «بودن» با دو مقام دیدن و داشتن است. او در یک مقایسه، مقام موسی را به دیدن، مقاوم ابراهیم را به شدن (خوردن) و مقام محمد را به مقام «بودن» ماننده کرده که در اصل مقاله به تفاوت های مختلف این افعال در آن تصویر، پرداخته شده است.

توجه به درون انسان به بررسی حالات و روحیات او از روزگاران کهن از جمله دغدغه های پاره ای متفکران، روان شناسان و ادیبان جهان بوده است. طی چند قرن اخیر برخی از این صاحب نظران در آلمان زاده شده و بالیده اند. کانت، هگل، نیچه، ریلکه، هولدرلین، هایدگر و هرمان هرسه از آن جمله اند. هسه از آن دسته متفکران دین ورزی است که با رویکردی نزدیک به فیلسوفان اگزیستانسیالیست؛ انسان، حالات روحی و کشمکش های درونی او را در آثارش مورد بحث و تامل قرار داده است. از آنجا که بخشی از زندگی و مطالعات این نویسنده مربوط به فرهنگ مشرق زمین است، برخی از جدی ترین آثار او مانند «سفر به شرق» و «سیذارتا» نیز حاصل پیوند فرهنگ شرقی و به ویژه هندی با فرهنگ اروپایی است. نوشتار زیر با معرفی مختصر این اندیشمند به نقد و تحلیل یکی از داستان های کوتاه او می پردازد.

از ویژگی های بارز قرن نهم از نظر مذهبی، رواج مذهب تشیع و اظهار تمایل عمومی مردم نسبت به این مذهب است. سیاست آزادی مذهبی تیموریان که ادامه سیاست مغولان بود، زمینه را برای تضارب آرا مهیا ساخت و در این راستا، مکتب تشیع که از پایه های اعتقادی استواری برخوردار بود، رشد چشمگیری یافت و مقدمات تشکیل یک دولت شیعی در قرن بعد فراهم گردید. از طرف دیگر، آرامش نسبی ایجاد شده بعد از فتوحات تیمور و احترام وی به مشایخ تصوف، موجب رواج و رونق خانقاه ها شد. مشایخ صوفیه در این دوره یا خود شیعه بودند و اساس کار خود را بر پایه تعالیم تشیع استوار می کردند، یا اگر سنی هم بودند، سنی کم تعصب و متمایل به شیعه بودند. ضمن اینکه خصلت ظلم ستیزی و سازش ناپذیری تشیع که متاثر از نهضت کربلاست، زمینه ساز قیام های متعدد صوفیان علیه ظلم و فساد حاکم بر جامعه شد. لذا حکام و سلاطین که از این قدرت مکتوم مطلع بودند سعی بر سازش و مدارا با مشایخ صوفیه داشتند. مقاله حاضر، به بررسی تصوف و نقش آن در قرن نهم هجری می پردازد.