نشریه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی
سال یازدهم شماره 4 (پیاپی 36، زمستان 1386)

ویژگی عمده و اساسی دوران معاصر، چالش های بنیادین ناشی از تهاجم فرهنگ و تفکر مدرن غربی به جهان اسلام است. جهان اسلام نیز همانند دیگر مناطقی که در طول دوره استعمار، تحت سیطره و تسلط غربیان قرار گرفتند، چنین چالشهایی را در دو سده اخیر تجربه کرده است. همین امر سبب شده تا بخش قابل توجهی از بدنه مفکره جوامع اسلامی مجذوب آرمانها و اصول دنیای غرب مدرن شده و حتی شعار پیروی مطلق از دنیای غرب را در نظر و عمل مطرح سازند.
مهم ترین نمود چالش فکری- فرهنگی دنیای غرب را می توان در بحران هویت جوامع اسلامی مشاهده کرد. تجزیه عمده قلمرو اسلامی در پی شکست دولت عثمانی در جنگ جهانی نخست و شیوع آموزه ها و اندیشه های غربی از جمله ملی گرایی، سبب شد تا مسلمانان با حاشیه قرار دادن هویت مشترک اسلامی خویش، عملا خود را با هویتهای محلی- ملی تعریف کنند و قدمی دیگر از آرمان امت واحده اسلامی دور شوند. اگر کلیت چالش فکری و فرهنگی غرب را نخستین چالش عمده هویت اسلامی در دوران معاصر بدانیم، بدون تردید ملی گرایی قرن بیستم نیز در راستای سیطره تفکر و فرهنگ غربی، چالش نخست را تکیمل و عمیق تر کرد.
به رغم گذشت بیش از یک سده از حاشیه ای شدن هویت اسلامی و تجربه ملی گرایی و هویتهای ناشی از آن در جهان اسلام، عملا مسلمانان نتوانستند هویتهای جدید را با هویت دینی خویش پیوند بزنند؛ لذا، گاه به گاه با بحرانهای ناشی از آن مواجه شده اند. در مواجهه با چنین بحرانهایی، در صد سال گذشته مصلحان مسلمان در جهان اسلام با طرح شعار احیای تفکر و هویت اسلامی تلاش کردند جوامع اسلامی را به هویت اصیل اسلامی خویش بازگردانند که این امر در نهایت در دهه های انجامین سده بیستم به بار نشست و مسلمانان، بازگشت به هویت اسلامی را در انقلاب اسلامی ایران تجربه کردند.

مدیریت و حاکمیت، یکی از اساسی ترین ارکان و مبانی مکتب اسلام، هم در حوزه نظری و آموزش است و هم در حوزه عملیات و کاربرد. تبلور کامل مدیریت مطرح، در امامت پیامبر(ص) و جانشینان اوست که در اسلام و به خصوص مذهب شیعه مورد توجه قرار گرفته است. در همه آموزه های مدیریتی اسلام، برای هر قالب و سنخی از مدیریت، چه کوچک و چه بزرگ]خارج از مدیریت پیامبر(ص) و امام(ع)[خصوصیات و ویژگی هایی هم برای شخص یا اشخاص مدیر و هم برای نوع مدیریت]از جهت کیفیت[برای تامین اهداف سازمان و نهاد مدیریتی بیان شده است. این اهداف، تنها در آموزه های وحیانی مورد توجه است و در نظامهای دیگر به چشم نمی خورد؛ همچون: تامین کمالات انسانی، فراهم آوردن زمینه های شکوفایی بعد اصیل آدمی، ایجاد زمینه های تحقق خلیفه اللهی انسانها، تامین سعادت]خاص[که ظرف عالم مادی قابلیت تحقق آن را ندارد، سیطره آدمی بر همه عالم و ابزار بودن غیر انسان، محوریت انسان در همه رویکردها و.... یکی از منابع پر قدر آموزه های اسلامی، نهج البلاغه است که بخش قابل توجه ای از آن به مدیریت و حاکمیت در شئون و قالبهای مختلف توجه دارد. با توجه به محورهای کلی مدیریت که در همه قالبهای مدیریتی مطرح می باشند و با توجه به اهداف مدیریت که ملحوظ همه اقسام مدیریتها]اقتصادی، سیاسی، علمی، فرهنگی، اجتماعی، نظامی و...[در اسلام می باشد، در این مقاله به سیری در راهبردهای مدیریتی در نهج البلاغه در محورهای کلی قابل تطبیق در مدیریت علمی و تامین کننده اهداف اسلام که همانا در یک کلام، مسلمان و اسلامی زیستن می باشد، پرداخته شده است.

دانشگاه ها به عنوان نهادهای آموزشی و پژوهشی، یکی از مهم ترین و مؤثرترین بازیگران نظام ملی نوآوری هر کشوری محسوب می شوند و تاثیر بسزایی در عملکرد نوآورانه آنها دارند. دانشگاه ها بر اساس رویکرد سیستمی در دستیابی به اهداف اقتصاد دانش محور و نظام ملی نوآوری، وظیفه تولید، انتقال و انتشار دانش و آموزش و تربیت نیروی انسانی را برعهده دارند. در مقاله پیش رو، نخست اهمیت و نقش دانش در اقتصاد دانش محور بررسی و سپس به طور مجمل در خصوص مفهوم و کارکردهای نظام ملی نوآوری بحث شده است. نقش و کارکرد دانشگاه در نظام ملی نوآوری در قسمت سوم تشریح شده و در نهایت، با توجه به هر یک از کارکردهای دانشگاه، شاخصهایی برای ارزیابی عملکرد دانشگاه در نظام ملی نوآوری ارائه شده است.

در پژوهش حاضر رسالت تربیت دینی- اجتماعی دانشگاه از منظرحضرت امام(ره) و مقام معظم رهبری مورد بررسی واقع شده است. روش انجام پژوهش، توصیفی و از نوع تحلیل محتوا بوده و علاوه بر آن، جهت گردآوری داده های لازم برای پاسخ دهی به سؤالهای پژوهش، کلیه مکتوبات، سخنرانی ها، بیانیه ها، فرامین، توصیه ها و آثار حضرت امام (ره) و مقام معظم رهبری با استفاده از فرم فهرست وارسی محقق ساخته دو مرحله ای باز و بدون پیش سازمان یافتگی، تحلیل و یافته ها به شیوه کیفی تحلیل شده است. عمده ترین یافته های پژوهش عبارتند از: 1. در مجموع عبارات ذکر شده توسط حضرت امام (ره) در خصوص دانشگاه، هفتاد و نه مرتبه آنها در خصوص اقسام و اشکال متعدد رسالت تربیت دینی- اجتماعی دانشگاه بوده که پس از طبقه بندی بر اساس فصول مشترک، در نهایت بیست و شش مؤلفه رسالت تربیت دینی- اجتماعی استخراج شده است. 2. در مجموع عبارات ذکر شده توسط مقام معظم رهبری در خصوص دانشگاه، یکصد و چهارده مرتبه آن در خصوص اقسام متعدد رسالت تربیت تربیت دینی- اجتماعی دانشگاه بوده که پس از طبقه بندی بر اساس فصول مشترک، در نهایت سی و پنج مؤلفه رسالت تربیت دینی- اجتماعی استخراج شده است.

این مقاله به تحلیل نقش و جایگاه دانشگاه های ایران در تولید علوم و فنون درونزا و بومی می پردازد. لذا ابتدا تاریخچه ای از تحولات تاریخی مراکز آموزش عالی و کارکرد آنها را در دهه های اخیر ذکر کرده، سپس به سیر تحولی آن در جهت منطبق نمودن دانشگاه ها با شرایط و زمینه های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایران از جمله: تحولات ساختاری بعد از انقلاب اسلامی، بحث ستاد انقلاب فرهنگی، قوانین توسعه و چشم انداز بیست ساله که همه به نوعی الزاماتی برای دانشگاه ها جهت منطبق نمودن رسالت، کارکرد و ساختار خود با نیازهای جامعه و ویژگی های فرهنگی وارزشی جامعه ایرانی محسوب می شوند می پردازد. در پایان نیز نموداری سیستمی از این مؤلفه ها و نتایج به دست می دهد.

سالهای متمادی است که در ایران علمای دینی در پیوند با نهاد دین و تعلیم و تربیت تاثیر عمده ای در فرهنگی و اجتماعی کردن نسل جدید دارند. مراکز آموزشی ایران در گذشته دور، که طبعا علمای اسلام در آن بودند، علاوه بر علم ادیان، علم ابدان را هم آموزش می دادند و حکیمان چند بعدی تربیت می کردند. بعدا روشنفکران و برخی حاکمان به تاسیس دانشگاه دست زدند. اما روش های اعمال شده در دانشگاه ها کم و بیش موجب برخی موضع گیری ها شد؛ یعنی دانشگاه به جای آنکه به بررسی بپردازد، به نفع این یا آن نظریه موضع می گرفت و چنین شد که فاصله دانشگاه و حوزه بسیار زیاد شد. متاسفانه در این بین عده ای از غربزدگان و ایادی خودباخته به مظاهر تمدن غرب نیز از گسترش دانشگاه ها به عنوان وسیله ای در راستای اهداف شوم خود و استکبار غرب استفاده کردند. مقاله حاضر تلاشی علمی است در پاسخ به این سؤال که چرا در تاریخ صد ساله اخیر ایران ارتباط بین دو قشر روحانی و روشنفکر آن گونه که باید و شاید دوستانه نبوده و حتی در بیشتر موارد بین آن دو رقابتی ستیزه جویانه و ویرانگر حاکم بوده است. هدف این مقاله، یافتن دلایل جدایی حوزه و دانشگاه به ویژه از اوایل دوران مشروطه تاکنون و بیان نظرات اندیشمندان بزرگ معاصر در این زمینه است. لذا پس از ارائه مختصری از سوابق آموزش حوزوی و دانشگاهی در ایران و جهان، به بررسی تاریخچه، وضعیتها، مشکلها و راهکارهای موجود در تحقق وحدت حوزه و دانشگاه در ایران از دیدگاه امام خمینی (ره)، شهید مطهری، دکتر شریعتی، آل احمد و سایر صاحب نظران و اندیشمندان مهم در این زمینه پرداخته می شود و در انتها به نتیجه گیری و ارائه پیشنهادهایی در شرایط موجود کشور پرداخته می شود.

مهندسی فرهنگی بر این پیش فرض اساسی مبتنی است که فرهنگ، امری ثابت و لایتغیر نیست و می توان آن را به مرور و در طول زمان تغییر داد. با مهندسی فرهنگی درصدد رسیدن به وضعیت مطلوب فرهنگی هستیم و رسیدن به وضعیت مطلوب، بدون شناخت وضعیت موجود ممکن نخواهد بود. در این مقاله تلاش شده است آسیب پذیری های عمده فرهنگی- اجتماعی دانشگاه تبیین شده، دیدگاه های عمده در مورد آسیب پذیری مهندسی فرهنگی دانشگاه مورد بررسی اجمالی قرار گیرد. در ادامه مقاله، سؤالات حوزه فرهنگ عمومی که مهندسی فرهنگی به منظور ساماندهی فرهنگ در دانشگاه باید برای آنها پاسخ شفاف و روشن ارائه کند، بیان و در نهایت، مبانی راهبردی عملی و رئوس راهکارهای مقابله با آسیب پذیری مهندسی فرهنگی- اجتماعی دانشگاه ها ارائه شده است.

رشد و توسعه شگفت انگیز علوم در چند دهه اخیر، دانشمندان و پژوهشگران را با شرایط متفاوت و تنگناهای مختلف رو به رو کرده است. گسترش بد اخلاقی علمی و پژوهشی و استفاده ابزاری از علوم و نوآوری های علمی، جامعه علمی و دانشگاهی را به چالش کشیده است. در این مقاله سعی شده چرایی و چگونگی ارتباط و نسبت پژوهش با اخلاق مورد بررسی قرار گیرد و جایگاه اخلاق در فرایند کنونی تولید علم و تکنولوژی تبیین شود. لذا ابتدا به بررسی اجمالی نظریه های اخلاقی پرداخته و سپس ساختار تولید تکنولوژی و جایگاه پژوهش در آن تبیین شده است. نتیجه اینکه؛ یکی از بزرگ ترین معضلات فرهنگ مادی، حذف اخلاق و معنویت از عرصه و زیرساخت علوم بشری است. این مشکل باعث ناشکیبایی تمدن مادی از همزیستی مسالمت آمیز با تفکرات اخلاق گرا شده است. علم و تکنولوژی امروزی در خدمت اقتصاد و نیازهای غریزی بشر است. در واقع؛ زیربنا و اصول موضوعه علوم موجود بر اخلاق الهی و تالم معنوی استوار نیست و همین نگرش منفی نسبت به اخلاق الهی و رویکرد مثبت به اخلاق مادی باعث شده است اخلاق متعبدان و متالهان و صاحبان ایدئولوژی های الهی یک حرکت ضد اقتصادی در درون تمدن مادی قلمداد شود. تا زمانی که مسیر، جهت و اصول موضوع علم اصلاح نشود و اخلاق و معنویت جزء اصول قرار نگیرد، این مشکل لاینحل باقی خواهد ماند.