فهرست مطالب

مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی - سال دوازدهم شماره 2 (پیاپی 38، تابستان 1387)

نشریه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی
سال دوازدهم شماره 2 (پیاپی 38، تابستان 1387)

  • تاریخ انتشار: 1387/06/20
  • تعداد عناوین: 8
|
  • غلامرضا بهروز لک صفحه 2
    نامگذاری سال جاری به عنوان سال «نوآوری و شکوفایی»، فرصت جدیدی را برای تامل و اندیشه در این باب گشوده است. انقلاب اسلامی که اینک در آستانه سی امین سالگرد خویش قرار دارد، در بر دارنده ابعاد مختلفی از نوآوری و شکوفایی بوده است. مهم ترین نوآوری انقلاب اسلامی را در عصر حاضر باید در ماهیت بدیع آن جستجو کرد. در دنیایی که داعیه عقلانیت خواهی و انسان محوری به شیوه غربی طنین انداز است و دنیای غرب با انانیت و استکبار خاص خویش، مدعی رسیدن به پایان تاریخ می باشد، انقلاب اسلامی، با رد کمال مطلق دنیای غرب، نواقص و ناکامی های آن را برجسته نمود.
    فارغ از ابعاد سیاسی- اقتصادی استکبار ستیزی انقلاب اسلامی ایران، ابعاد علمی آن نیز برجسته است. از این منظر، انقلاب اسلامی تلاش مجددی برای پیوند زمین و آسمان و هماهنگ سازی و پیوند دانش محدود بشری با دانش وحیانی و جاویدان است. سنت اسلامی با پشتوانه دعوت تمامی انبیای پیشین، ترویج دهنده نشئت گیری علم و دانش از عالم قدسی بوده است. از این منظر، انبیای الهی تعلیم دهندگان علم بوده اند و ماهیت علم از خداوند و انبیای الهی نشئت گرفته و تمامی عرصه ها را در بر می گیرد. قرآن کریم در خصوص این ویژگی انبیای الهی می فرماید: «هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و إن کانوا من قبل لفی ضلال مبین». (جمعه، آیه 2)انسان غربی با جدا ساختن خویش از فضای قدسی- الهی، زمینه های انحطاط خویش را فراهم ساخت. دانش غربی به اعتراف بسیاری از شرق شناسان خود، مدیون تلاشهای علمی مسلمانان بوده است. اندیشمندانی چون: فارابی، ابن سینا و به ویژه ابن رشد، تاثیرات جدی و عمیقی بر اندیشمندانی چون: دکارت، گالیله و بسیاری دیگر داشته اند. اما غرب مدرن با نادیده گرفتن چنین دینی و تخلیه ابعاد معنوی- قدسی دانش اسلامی، اقدام به ایجاد دانش جدید سکولار کرد که در تداوم خویش با سیطره نظامی و اقتصادی، حتی خود جهان اسلام را نیز که خاستگاه دانش قدسی برگرفته از تعالیم انبیای الهی بوده است، تحت تاثیر قرار داد و بذرهای دانش سکولار را در این منطقه پاشید و پروراند. مقارن وقوع انقلاب اسلامی، جهان اسلام به شدت تحت تاثیر این دانش سکولار غربی قرار داشت.
    بدین سان بازگشت به دانش قدسی و هماهنگ با تعالیم انبیای الهی بزرگ ترین دستاورد نوآورانه انقلاب اسلامی بوده است. هر چند چنین نوآوری ای خود حائز اهمیت است، اما باید همواره بکوشیم تا آن را با خودباوری همراه کرده، زمینه های شکوفایی بیشتر را در این زمینه فراهم آوریم. نامگذاری سی امین سالگرد انقلاب اسلامی را با عنوان «نوآوری و شکوفایی» باید در این زمینه سنجید. با پشت سر گذاشتن مشکلات ناشی از فضای پس از انقلاب، جنگ تحمیلی و دوران سازندگی، در چند سال اخیر شاهد دستاوردهای علمی بزرگی بوده ایم. تحولات علمی در عرصه ژنتیک، انرژی هسته ای و فن آوری های مختلف ارتباطی و دستیابی به دانش موشکهای نظامی و علمی، تنها بخش کوچکی از این تحول است.
    گر چه این دستاوردها حائز اهمیت هستند، اما اساسی ترین عرصه دانش را باید در علوم انسانی جستجو کرد. علوم انسانی بیش از دیگر عرصه های دانش، از سیطره غرب صدمه دیده است. بدین جهت ضرورت دارد تا همچون عرصه های فنی، در زمینه علوم انسانی نیز دستاوردهای انقلاب اسلامی به نمایش گذارده شود. انقلاب فرهنگی زمینه های اولیه این امر را فراهم ساخت. اما از فضای مطلوب در این زمینه هنوز فاصله زیادی داریم. رشد مقالات علمی ایرانی- اسلامی در سالیان اخیر در عرصه جهانی و همگرایی کشورهای اسلامی در نهضت تولید علم، جنبش نرم افزاری و آزاد اندیشی، همگی نویدهای درخشانی از نوآوری و شکوفایی در زمینه علوم انسانی می باشند.
  • مرتضی تهامی صفحه 4
    امام خمینی(ره) در روند انقلاب اسلامی با ایمان قوی و اتکال به خداوند از هیچ مشکلی نهراسید و انقلاب اسلامی را در تحقق اهداف آن رهبری کرد و به ثمر رساند. در بررسی اندیشه امام(ره) در مورد نوآوری و خلاقیت می توان دو مقوله را تبیین کرد: الف)نوآوری های امام خمینی(ره) در جریان انقلاب اسلامی؛ ب) اندیشه و مبادی نوآوری در کلام امام خمینی(ره). در مقوله اول: 1. رهبری انقلاب اسلامی و به ثمر رساندن آن از توانایی ها و نوآوری های منحصر به فرد امام است. 2. اندیشه ولایت فقیه و ایجاد حکومت اسلامی از بنیادهای گرانسنگ اعتقادات اسلامی است که توسط امام(ره) مطرح و عملی شد.3. طرح وحدت حوزه و دانشگاه که دو رکن رکین انقلاب اسلامی هستند. 4. توجه امام(ره) به مسائل روز و تغییر و تحولات جامعه و اجتهاد مطابق با این تحولات. 5. ایجاد نهادها و سازمان های متناسب با نیاز انقلاب اسلامی. در مقوله دوم: به بحث نوآوری و خلاقیت در اندیشه حضرت امام(ره) به طور مستقیم پرداخته نشده است، ولی با بررسی کلام امام(ره) می توان دیدگاه ایشان را در موضوع نوآوری به دست آورد. توضیح اینکه، خویشتن شناسی و باور انسان به عظمت و شگفتی استعداد خود، پایه اساسی خلاقیت و نوآوری است. بر این مبنا می توان مبانی اندیشه امام(ره) را در نوآوری و خلاقیت بدین شرح بیان کرد: 1. خودباوری و اتکای به نفس؛ 2. پایداری و استقامت؛ 3. تربیت اسلامی و انسانی؛ 5. اعتماد به خدا و اتکال به نفس.
    کلیدواژگان: جایگاه انسان در قرآن، خلاقیت، نوآوری های امام، مبانی نوآوری در کلام امام
  • سیدحسام حسینی صفحه 21
    دانشگاه از مهم ترین بسترهای رشد خلاقیت در جامعه است؛ زیرا دانشگاه می تواند دانشجویان را برای بهتر اندیشیدن، ابتکار، نوآوری، مقابله با ناشناخته های علمی و اجتماعی و پر کردن خلا های علمی، آماده سازد و این امر تنها از طریق یک فرایند آموزشی پویا و برانگیزاننده با راهبردهای آموزشی فعال و مؤثر محقق می گردد. در عرصه خلاقیت و سازندگی فکری، هیچ هنرمند و صنعتگری به پای پیامبران نمی رسد و هیچ نظام فکری و عملی ای، همچون اسلام بر تفکر خلاق و خلاقیت تاکید نداشته است. مسئله تفکر، تدبر و خلاقیت فکری در سیره پیامبر اعظم(ص) درخشش خاصی دارد. پیامبر اعظم(ص) همواره با شیوه های متعدد خلاقی همچون: استقلال فکری، گفتگو و مباحثه، داستان و عبرت آموزی، استدلالی، عملی، سمعی بصری، تشبیه و همانندسازی و برانگیختن اذهان، مردم را به تفکر برمی انگیخت تا استعدادهای پنهان آنها از قوه به فعل درآید و زمینه حرکت آنها به سوی کمال فراهم شود. در این مقاله، تفکر خلاق به عنوان محور اصلی در روش آموزشی پیامبر(ص) معرفی می شود و سپس به شیوه هایی که پیامبر(ص) جهت برانگیختن مردم به خلاقیت و تفکر خلاق به کار برده است، پرداخته و جایگاه تفکر خلاق در شیوه آموزشی پیامبر(ص) تحلیل شده است.
    کلیدواژگان: سیره نبوی، تفکر خلاق، آموزش
  • محمدباقر بابایی صفحه 44
    فرهنگ اشاره به آداب، رسوم، عقاید، ارزشها، باورها و هنجارهایی دارد که در زندگی فردی و اجتماعی آحاد جامعه ظهور می کند. رهبران برای اینکه بتوانند از عناصر فرهنگ صیانت کرده و به تناسب شرایط زمانی و محیطی، آنها را بارور کرده و از خطرات در امان نگهداشته و به رشد و بالندگی برسانند، تلاش می کنند با تعیین چارچوبی معین و سیستمی پویا، تعامل فرهنگ با دیگر مؤلفه های قدرت ملی را به چنان هم افزایی و بسترسازی ای برسانند که تمام مؤلفه ها از عناصر فرهنگی جهت و محتوا و هویت گرفته، جامعه را در مقابل هجمه های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و نظامی به استحکام و ثبات رسانده، به پیش ببرد. این همان نقشه ای است که بعد از تبیین مهندسی فرهنگ و مهندسی فرهنگی خودنمایی می کند و دانشگاه به جهت اینکه مرکزی است که این عناصر در آن نهادینه و به روز می شوند، سهم بسزایی در روند توسعه و تعمیق عناصر فرهنگ و کیفیت تعامل آن با دیگر مؤلفه های قدرت ملی دارد. دانشگاه با طرح مبانی و ارزشهای برخاسته از جهان بینی و متاثر از شرایط محیطی، فضای لازم را برای شکل گیری مهارتهای رفتاری مهیا می سازد.
    کلیدواژگان: فرهنگ، مهندسی، مهندسی فرهنگ، مهندسی فرهنگی
  • یدالله احمدی دیسغانی صفحه 70
    در این مقاله سعی شده است با توجه به متون اسلامی، شیوه پرورش و آموزش معماری حکیمانه بازیابی شود. لذا با توجه به متون اسلامی، مسیری که در آیه 164 سوره آل عمران مشخص گردیده، بیان شده و مورد تحقیق قرار گرفته است. نخست، تعاریف واژه های آیه، تبیین و سپس با جستجو در تفاسیر و متون ادبی و عرفانی، در جهت روشن کردن ارتباط معنی این آیه با آموزش معماری تلاش شد. حاصل آنکه: برای رسیدن به حکمت؛ با پیگیری و اندیشه در آیات و نشانه های ذات و صفات خداوند که همانا غور و اندیشه در طبیعت است (سیر در آفاق)، پس از مجاورت دائم با علم موجود در طبیعت و سختکوشی در فهم آن، نفس معمار رشد کرده و در اثر این رشد، تزکیه حاصل می شود. پس از پاک شدن دل از هر چیز، مرحله تعلیم پدیدار می شود. معمار در این مرحله به حقیقت اشیا پی می برد و علم و عملش حکیمانه می شود؛ مانند بزرگ معمار حکیم هستی عمل می کند؛ دست خدا می شود؛ کار و عملش خدایی می شود و در کارش سعی در ظهور استعدادهای طبیعت دارد. او طبیعت را نشانه و کتاب علم عالم حکیم می داند و درآن دخل بیجا نمی کند. او به جنگ با طبیعت برنمی خیزد، بلکه از طبیعت به اندازه و در جهت کمال خود و دیگران، بهره می گیرد. دیدن ارتباط اشیا و انسانها با هم بر اثر علم و به کار بستن علم در جهت ایجاد تعادل به بهترین شکل ممکن، حکمت است.
    کلیدواژگان: معمار حکیم، تزکیه، تعلیم، کتاب، حکمت، پرورش و آموزش معماری
  • عبدالحسین خسروپناه صفحه 87
    علم دینی یکی از مهم ترین مسائل و چالش های روزگار معاصر است که موافقان و مخالفانی را به خود متوجه ساخته است. یکی از مخالفان این نظریه، دکتر سروش است که در چندین نگاشته و سخنرانی بدان پرداخته و داوری کرده است. وی، علوم را در دو مقام ثبوت (اصالت موضوع، اصالت روش و اصالت غایت) و اثبات بررسی کرده و در هر دو مقام به انکار علم دینی رو آورده است. نگارنده، ضمن تبیین نظریه انکار علم دینی، به نقد و آسیب شناسی پرداخته و شش آسیب غفلت تاریخی، آسیب علم شناسانه، خلط میان تمایز علوم با تمایز اصناف علوم، مغالطه انکار علم دینی با نفی یک معنای آن، آسیب بی توجهی به منابع دینی و تهافت انکار علم دینی با چیستی علم را بیان داشته است.
    کلیدواژگان: علم دینی، آسیب شناسی، مقام ثبوت، مقام اثبات، انکار علم دینی
  • علی صحبت لو، محمدحسین میرزامحمدی صفحه 118
    مقاله حاضر با هدف بررسی چالشها و فرصتهای علم دینی در جهان کنونی با تاکید بر نسبت میان علم و دین و با استفاده از روش تحلیل اسنادی انجام شده است. جامعه آماری، کلیه منابع و مراجع مرتبط با نسبت میان علم و دین به عنوان جامعه پژوهش حاضر محسوب شده، به علاوه در انجام پژوهش، نمونه گیری به عمل نیامده و کلیه منابع و مراجع موجود و در دسترس؛ اعم از کتب، مقالات و گزارشهای پژوهشی، مورد بررسی واقع شده است. ابزار پژوهش، فرمهای فیش برداری بوده است و داده های حاصل، مورد تجزیه و تحلیل کیفی قرار گرفته اند. برای این منظور، در ابتدای مقاله پس از مقدمه ای روش شناختی، ماهیت علم مورد نظر قرار گرفته و روایتهای مختلف آن از دیدگاه های متفاوت به بحث کشیده شده است. سپس سخن از ماهیت دین به میان آمده و با اشاره به تعاریف مختلفی در مورد دین، باور دینی و معرفت دینی از دیدگاه صاحب نظران، سعی در شناخت بهتر این امر شده است. همچنین نسبت میان علم و دین مورد توجه واقع شده و در نهایت، چالشها و فرصتهای علم دینی در جهان کنونی مورد توجه قرار گرفته و با طرح نظریات مختلف در این مورد، به چالش های موجود در این عرصه اشاره شده است.
    کلیدواژگان: چالشها، فرصتها، علم دینی
  • آرین قلی پور، علی اصغر پورعزت صفحه 139
    مشتری گرایی به مثابه یک رویکرد جدید، از دنیای تجارت به کلیه نهادهای اجتماعی رسوخ کرده و نهادهای آموزشی را نیز تحت تاثیر قرار داده است. برخلاف تفکر متداول و غالب دنیای معاصر که علم را آزاد از ارزش می داند، این مقاله بر امکان ارزش ستیزی و ارزش آفرینی علم و نهادهای آموزشی تاکید داشته، بر اهمیت این کارکردهای پنهان اصرار می ورزد. در این مقاله از روش پیمایش استفاده شده و 263 نفر از دانشجویان تحصیلات تکمیلی به عنوان نمونه انتخاب شده اند. یافته های حاصل از تحلیل معادلات ساختاری حاکی از آنند که تاثیرپذیری ارزشهای دانشگاهی و آکادمیک از رویکرد مشتری گرایی، حداقل پنج نوع آفت را برای نهادهای آموزشی به بار آورده است که موجب تحریف اهداف اصیل آنها می شوند.
    کلیدواژگان: مشتری گرایی، نهادهای آموزشی، ارزشها، کارکردهای آشکار، کارکردهای پنهان، کژ کارکردهای پنهان، الیگارشی در ساحت علم و اندیشه