فصلنامه ره آورد نور
سال چهارم شماره 10 (پیاپی 27، بهار 1384)

تاریخ درخشان اسلامی همواره شاهد کوشش های بی دریغ و تحمل رنج های فراوان از سوی پیروان صدیق مکتب اهل بیت (ع) بوده است؛ بزرگانی که به پاسداری از آیین حیات بخش اسلام پرداختند و به مبارزه علمی و عملی با هر گونه انحرافی همت گماردند؛ چنان که به برکت زحمات شبانه روزی ایشان آثار عدیده ای برجای مانده که در شمار میراث بزرگ دینی ما قرار دارند. از این رو، برماست که در جهت نگاهداری بهینه از کتب ارزشمند آن بزرگواران بکوشیم و با استفاده از فناوری روز به معرفی هدفمند و روشمند این گنجینه ماندگار همت گماریم و این گنجینه نفیس را به شایستگی ارج نهیم.
    به همین دلیل، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به جمع آوری و احیاء آثار فقیهان نامدار اقدام کرده است تا علاوه بر تحقق هدف مذکور، مسیر بهره مندی از منابع و مصادر فقهی را جهت فهم و استنباط احکام شرعی همواره نماید. از این رو، نسخه کتابخانه ای نرم افزار «جامع فقه اهل البیت(ع)» را با ویژگی هایی نوین و امکاناتی کارآمد تهیه و تولید کرده و به جامعه پژوهشگران تقدیم نموده است.
    ارایه متن 1158 عنوان کتاب و رساله فقهی در 1744 جلد، ارتباط میان 33 عنوان کتاب در 117 جلد با 188 عنوان شرح، حاشیه و ترجمه در 697 جلد، نمایش متون برنامه با قابلیت های متنوع پژوهشی، ارتباط تمام واژه های کتب با قرآن و لغت نامه، ارتباط متن با شروح مربوطه، جستجوهای مختلف در متن و فهرست کتب و نیز جستجوی موضوعی از طریق فهرست گزینشی و فهرست درختی، از جمله امکانات مهم این نرم افزار فقهی است. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی این نوید را به کاربران داده است که نسخه پژوهشی برنامه حاضر را نیز که دربردارنده امکانات عدیده و مهم تحقیقاتی است، تهیه نماید و در معرض استفاده پژوهشگران عزیز قرار دهد.

تاریخ درخشان اسلامی همواره شاهد کوشش های بی دریغ و تحمل رنج های فراوان از سوی پیروان صدیق مکتب اهل بیت (ع) بوده است؛ بزرگانی که به پاسداری از آیین حیات بخش اسلام پرداختند و به مبارزه علمی و عملی با هر گونه انحرافی همت گماردند؛ چنان که به برکت زحمات شبانه روزی ایشان آثار عدیده ای برجای مانده که در شمار میراث بزرگ دینی ما قرار دارند. از این رو، برماست که در جهت نگاهداری بهینه از کتب ارزشمند آن بزرگواران بکوشیم و با استفاده از فناوری روز به معرفی هدفمند و روشمند این گنجینه ماندگار همت گماریم و این گنجینه نفیس را به شایستگی ارج نهیم.
    به همین دلیل، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به جمع آوری و احیاء آثار فقیهان نامدار اقدام کرده است تا علاوه بر تحقق هدف مذکور، مسیر بهره مندی از منابع و مصادر فقهی را جهت فهم و استنباط احکام شرعی همواره نماید. از این رو، نسخه کتابخانه ای نرم افزار «جامع فقه اهل البیت(ع)» را با ویژگی هایی نوین و امکاناتی کارآمد تهیه و تولید کرده و به جامعه پژوهشگران تقدیم نموده است.
    ارایه متن 1158 عنوان کتاب و رساله فقهی در 1744 جلد، ارتباط میان 33 عنوان کتاب در 117 جلد با 188 عنوان شرح، حاشیه و ترجمه در 697 جلد، نمایش متون برنامه با قابلیت های متنوع پژوهشی، ارتباط تمام واژه های کتب با قرآن و لغت نامه، ارتباط متن با شروح مربوطه، جستجوهای مختلف در متن و فهرست کتب و نیز جستجوی موضوعی از طریق فهرست گزینشی و فهرست درختی، از جمله امکانات مهم این نرم افزار فقهی است. برای آشنایی بیشتر با این نرم افزار، گفتگویی با مدیر اجرایی آن، جناب حجت الاسلام و المسلمین رحیمی ثابت، درباره فرآیند تولید این نرم افزار صورت داده ایم که در ادامه متن این گفتگو تقدیم خوانندگان عزیز می گردد.

از دو دهه قبل، در سایه فناوری نوین تسهیل دسترسی پژوهشگران به منابع و متون اسلامی به خصوص فقه، شروع شده است و موسسات و مراکزی چند به تولید این نوع نرم‏افزارها پرداخته‏اند و کتابخانه‏های بزرگ نرم‏افزاری، مانند: معجم فقهی، عقایدی و احکام و معجم فقه الجواهر (1) در این زمینه تولید یافته‏اند و به تازگی برنامه فقهی دیگری به نام جامع فقه اهل‏البیت(ع) در دسترس محققان قرار گرفته است؛ که البته انتظار می‏رود این نرم‏افزار  بتواند پاسخگوی کاستی‏ها و چالش‏های موجود باشد و راه تحقیق را آسان‏تر نماید.
    در این نوشتار، ضمن تشکر و تقدیر از تولید کنندگان این برنامه، به بخشی از کاستی‏ها و نقاط ضعف آن اشاره می‏شود تا در نسخه‏ی آتی این نرم‏افزار؛ یعنی نسخه پژوهشی، مورد توجه قرار بگیرد.

کیفیت و مرغوبیت نرم افزار، موضوعی است که مورد توجه تمامی تولید کنندگان برنامه های رایانه ای است. از مهم ترین معیارهای مرغوبیت نرم افزار: کیفیت عملی، جلب نظر مشتری و ابتکار در تولید است. در تعریف کیفیت نرم افزار، دو ویژگی مهم بیان شده است: متابعت از مشخصات نرم افزار و مطابقت با اهداف خواسته شده. تولید نرم افزار با کیفیت مرغوب نیازمند ساختارهای استانداردی است برای رسیدن به آن باید مراحل زیر طی گردد: مرحله تعیین نیازهای کاربر، تعیین نیازهای نرم افزار، طراحی معماری، مرحله طراحی تفصیلی و مرحله انتقال و واگذاری.
    در این نوشتار با الگو گرفتن از معیارهای کیفی نرم افزار برابر با مدل های: بوهم، مک کال، ایزو، آژانس فضایی اروپا و تجربیات شخصی، آنچه را که برای کیفیت و مرغوبیت نرم افزار لازم است، به تفصیل بیان می کنیم.

بی شک، در هر حرکت پویا و هدفمند، نقد و پالایش، رکنی اساسی به شمار می آید و بیشترین خدمت را در کارآمدسازی آن حرکت انجام می دهد. همچنین شکی نیست که پژوهشگران دینی از نرم افزارهای علوم اسلامی بهره های فراوان و چشمگیری برده اند؛ ولی آنچه در این میان قابل انکار نیست، کاستی هایی است که در این برنامه ها مشاهده می شود. هدف از نگارش چنین مقالاتی ضمن بیان نقاط قوت و برتری این نرم افزارها، یادآوری این کاستی ها به تولید کنندگان این محصولات است. باشد که با ارزیابی دقیق تر، شاهد پدید آمدن نتایج ارزشمندی در این حوزه باشیم.
    نرم افزارهای «معجم فقهی» و «معجم عقایدی» دو محصول از «مرکز معجم فقهی» است. اگرچه این مرکز محصولات دیگری را هم ارایه کرده، ولی این دو برنامه، به دلیل ویژگی های خاص خود، در میان محصولات این مرکز بیشتر خودنمایی می کند. در این مقاله، طی دو بخش به بررسی و نقد این دو برنامه می پردازیم.

دین اسلام، دارای یک روش اطلاع رسانی متمایز است که برگرفته از قرآن، سنت و میراث اسلامی است. از این رو، اطلاع رسانی در دولت های اسلامی باید مبتنی بر تعالیم دینی باشد و برنامه ریزی، اجرا و ارزیابی فعالیت های مربوط به اطلاع رسانی نیز با هدف تقویت آیین اسلام، شریعت و اخلاقیات اسلامی مسلمانان صورت بگیرد؛ زیرا دین اسلام دارای یک نظام ارزشی است که مجموعه ای از اصول اخلاقی، اجتماعی و سیاسی را متبلور می سازد و روش خاصی را برای زندگی مطلوب ارایه می دهد و این گونه، هویت فرهنگی اسلامی را که دارای مشخصات و ویژگی های متمایزی است، شکل می دهد.
    بنابراین، اطلاع رسانی و سایر نهادهای فرهنگی و اجتماعی اسلامی در پس هویت فرهنگی اسلامی هستند و با تکیه بر همان مبانی دینی است که دگرگونی های نوینی را در دوران معاصر فراهم می نمایند.

برنامه ریزی راهبردی و عملیاتی، چراغی روشن در فراسوی حوزه دین می باشد. ضرورت پرداختن به مسایل فرهنگی و دینی ایجاب می کند که برای آن، برنامه های کوتاه مدت و بلند مدتی همچون برنامه 20 ساله حوزه دین، طراحی نمود. چنین نگاهی باید از جامعیت لازم برخوردار باشد تا برنامه عرضه شده کارآمدی بیشتری داشته باشد.
    فناوری اطلاعات و ارتباطات نقش مهمی را در باروری برنامه و توفیق بیشتر در اجرای آن ایفاء می کند؛ و شناخت ابعاد مختلف آن از نظر سخت افزاری و نرم افزاری و بررسی زیرساخت های لازم، موجب بهره مندی از فرصت ها و رهایی از تهدیدات می شود. در این راستا، بسترسازی فنی - مهندسی، از ضروریاتی است که دولت نقش مهمی را در خصوص تحقق آن ایفاء می کند؛ چنان که ایجاد فرهنگ فناوری و ارتباطات درونی و محیطی نیز نیازمند دخالت تمام مجموعه های دخیل می باشد.
     برنامه ریزی به عنوان یکی از وظایف اصلی مدیریت، دارای اهمیت و جایگاه ویژه ای می باشد. مدیران بدون داشتن برنامه ریزی امکان تخصیص بهینه منابع مادی و غیر مادی، بهره گیری مناسب از امکانات و سرمایه ها و افزایش کارایی (Efficiency)، اثربخشی)Effectiveness) و بهره وری (Productivity) را ندارند.
    با توجه به پیچیدگی های روزافزون محیطی، ضرورت شناخت محیط و پیش بینی آینده لازمه حرکتی صحیح، مفید و موثر می باشد.
    عموما مجموعه ها جهت برنامه ریزی از دو نوع برنامه برخوردارند: نخست، برنامه های راهبردی planning Scretigic  که به وسیله مدیران عالی و مدیران میانی سازمان طرح ریزی می شوند تا هدف های کلی سازمان تامین گردد (1) و دوم، برنامه های عملیاتی که با شیوه های برنامه های راهبردی می پردازند. در برنامه ریزی راهبردی، برنامه ها دارای افق زمانی بلندمدت می باشند که دامنه وسیعی از موضوعات داخلی و خارجی سازمان را در برگرفته و سیر اصلی را که باید مجموعه آن را طی نماید، معین می کند. راهبرد (Srtategy)  حاصل می تواند نشانگر و هدایتگر حرکت آتی سازمان به سوی آینده باشد. یکی از افق های زمانی که می تواند در برنامه ریزی مورد توجه قرار گیرد، افق زمانی بیست ساله است که معمولا به افق های میان مدت پنج ساله و کوتاه مدت یک ساله تقسیم می گردد. برنامه ها نیز در قالب های پنج ساله و یک ساله طراحی و اجراء می شود.

پس از اختراع ماشین چاپ گوتنبرگ، ظهور کتاب الکترونیک مهم ترین پیشرفت در عرصه نشر کتاب به شمار می رود. اگرچه پیش بینی متخصصان مبنی بر پایان یافتن عصر کتاب های سنتی به واقعیت نپیوست، ولی رشد خیره کننده فناوری اطلاعات در ربع چهارم قرن بیستم و سالیان اندک سپری شده از قرن بیست و یکم، باعث شد تا کتاب الکترونیک همچنان به عنوان رقیب جدی کتاب های سنتی مطرح باشد.

«پایگاه اطلاع رسانی رسا» به همت جمعی از طلاب و فضلاء حوزه علمیه قم با هدف انعکاس اخبار، رخدادها و فعالیت های حوزویان در رسانه ها از زمستان سال 82 آغاز به کار کرده است. این پایگاه پس از برگزاری دوره آموزش خبرنگاری برای طلاب علاقه مند، از ابتدای سال 83 پایگاه اینترنتی خود را با حضور آیهالله نوری همدانی افتتاح کرد.
    اهداف عمده این پایگاه به شرح ذیل است:    - آشناسازی جامعه با کارکردها و برنامه های علمی، فرهنگی، آموزشی و اجتماعی حوزه های علمیه و روحانیت؛
    - بسترسازی چرخه اطلاعات و اخبار میان حوزه، جامعه و نظام؛
    - طرح دیدگاه ها و مطالبات حوزویان در مسایل جامعه و نظام؛
    - ترویج معارف دینی و دفاع از باورهای مذهبی در برابر شبهات موجود.
    راهکار مورد توجه این پایگاه ارایه فعالیت ها، دیدگاه ها و برنامه های حوزوی در قالب های رسانه ای و ارسال آن برای نشریات و خبرگزاری ها بوده است. در کنار این راهکار، ارایه اخبار بر روی پایگاه اینترنتی مورد استفاده عموم کاربران قرار می گیرد.
    نشریه ره آورد نور در هر شماره به نقد و بررسی یکی از پایگاه های اسلامی می نشیند. این شماره، به پایگاه خبری رسا اختصاص یافته است.
    آنچه در ذیل از نظر خوانندگان محترم می گذرد، گفتگوی غیر حضوری است که جهت تبیین ویژگی ها و امکانات و همچنین معرفی پایگاه اطلاع رسانی رسا صورت گرفته است.

اینترنت با همه ابزارها و امکانات متنوعش، زمینه ای مناسب را برای طرح و ارایه عقاید و تاثیرگذاری بر افکار و اعتقادات دیگران فراهم آورده است. انجمن های گفتگو یکی از راه های تبادل نظر و اندیشه است که این روزها در اینترنت مخاطبان زیادی را به خود جذب نموده است. در این نوشتار، ضمن مروری کلی بر ویژگی ها و شرایط حاکم بر انجمن ها، درباره جایگاه انجمن های مذهبی، کاربران آن و موضوعات و مباحثی که در آنها مطرح می شود، سخن رفته است. نگارنده با بیان مصادیقی از وضعیت محتوایی بحث های دینی و مذهبی در انجمن ها، گزارش مختصری را در این مورد ارایه کرده است.

نوشته حاضر کوشیده است در نگاهی گذرا، به بررسی وضعیت مطبوعات دینی در کشور و ضرورت ها و چالش های آن بپردازد و آنگاه ضرورت حضور مطبوعات دینی در پایگاه های اطلاع رسانی علوم اسلامی و چگونگی عرضه نشریات در پایگاه های اسلامی را یادآور شود.
   

اینترنت امکانات و ابزارهای متعددی را به منظور ارایه خدمات در اختیار علاقه مندان قرار می دهد. یکی از ویژگی های بسیار جذاب اینترنت ارایه خدماتی است که شما را قادر می سازد با مخاطبان خود ارتباطی پویا و متقابل برقرار نموده، از نقطه نظرات آنان در مورد یک مطلب، آگاه شوید. در این راستا، هر یک از کاربران می توانند دانش و تجارب خود را در اختیار دیگران قرار دهند و خود نیز به عنوان عضوی از یک جامعه شبکه ای مطرح گردند. (اشتراک دانش)

دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، نهادی علمی، فرهنگی و هنری و تبلیغی است که به فرمان حضرت امام خمینی (س) تاسیس شد.
    یکی از بخش های فعال و کاربردی این دفتر، واحد پاسخ به سوال های دینی است که در سال 1382ش در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی تاسیس شد.
    این واحد با در اختیار داشتن محققان متعدد و کارشناسان متخصص، به پرسش های گوناگون دینی، اخلاقی، تاریخی، کلامی، فلسفی، عرفانی، اجتماعی، سیاسی و شبهه های گوناگون پاسخ می دهد و از طریق مشاوره کتبی، حضوری و یا تلفنی به حل مشکلات تربیتی و خانوادگی اقدام می نماید.
    این واحد تنها به پاسخ دادن به شیوه سنتی بسنده نکرده و به تازگی وارد عرصه اینترنت نیز شده است. از این رو، واحد پاسخ به سوالات در عرصه وبلاگ، ایمیل و تالار گفتمان نیز قدم جدی برداشته است. آنچه در این نوشتار می آید، معرفی اجمالی وبلاگ های واحد پاسخ به سوالات است.

امروزه استفاده از ابزارهای جدید برای اشاعه و ارایه آراء، نظریات، افکار و اطلاعاتی که در دست می باشد، از اهمیت ویژه ای برخوردار است و در جهانی که لحظه به لحظه اطلاعاتی جدید تولید می شود و تولیدکنندگان در صدد ارایه آن به شکل های گوناگون می باشند، وبلاگ توانسته است به عنوان یک رسانه شخصی جایگاه خوبی را در سراسر دنیا برای خود باز نماید؛ که رشد روزافزون این پدیده، خود گواه این مهم است.
    حدود سه سال پیش به جهت علاقه وافر به دانش مخطوطات سعی نمودم تا از اینترنت در این وادی استفاده کنم. در اولین پژوهش های خود متوجه این موضوع گردیدم که در ایران و کشورهای غربی و اروپایی نسبت به جنبه الکترونیکی نسخ خطی اسلامی خاصه نسخ خطی شیعی توجهی نشده است.
    از همان زمان، انگیزه ایجاد یک پایگاه جامع شیعی در خصوص نسخه های خطی در ذهن نگارنده نقش بست و بعد از تحقیق و تفحص در این زمینه به این نتیجه رسیدم که در حال حاضر با توجه هزینه و صرف وقت و نیروی زیاد برای ایجاد یک پایگاه اینترنتی جامع در باره نسخ خطی، بهترین راهکار ایجاد یک وبلاگ است و وبلاگ می تواند به عنوان یک رسانه اثرگذار، حتی در مواردی بهتر از یک پایگاه اینترنتی، پاسخگوی نیازهای شخصی اینجانب و محققان علوم اسلامی باشد.

آنچه در مقاله «اینترنت بسان سمبلی برای خدا» نوشته چارلز هندرسن مطرح می گردد، در واقع ارایه یکی از دیدگاه هایی است که درباره تاثیر اینترنت و فناوری نوین اطلاعاتی در تصور انسان از خدا بحث می کند و ما با وجود همه انتقادهایی که نسبت به مبانی این نظریه و تعابیر به کار رفته در آن داریم، به منظور آشنا نمودن خوانندگان با این نوع دیدگاه ها آن را در معرض استفاده و اطلاع قرار می دهیم. گفتنی است که این مقاله توسط مترجم آن آقای عیسی جهانگیر مورد نقد و بررسی قرار گفته که بعد از نوشته مزبور ارایه گردیده است.

جستار زیر ترجمه گزیده ای از مدخل اخلاق رایانه ای دایره المعارف فلسفی استنفورد است. در این نوشتار، خاستگاه های اخلاق رایانه ای و چگونگی استفاده از عبارت اخلاق رایانه ای از گذشته تاکنون مورد بررسی قرار گرفته است.
 اخلاق رایانه ای، شاخه ای جدید از اخلاق است که به سرعت و به همراه رشد فناوری رایانه ای در حال رشد و تغییر است.
«اخلاق رایانه» از یک سو ممکن است به صورت بسیار محدود و به عنوان تلاش های فیلسوفان حرفه ای برای اعمال نظریه های اخلاقی متعارف نظیر: فایده گرایی، کانت گرایی و یا اخلاق فضیلت محور به مضامین مربوط به کاربرد فناوری رایانه قلمداد شود. از سوی دیگر، این اخلاق ممکن است در یک معنای گسترده به کار رود؛ به طوری که شامل معیارهای فعالیت حرفه ای، رمزهای ارتباط، ابعاد قانون رایانه، خطمشی عمومی و اخلاق شرکت ها قلمداد شود.
 در کشورهای پیشرفته دنیا، «تحول اطلاعات» ابعاد بسیاری از زندگی همچون: بانکداری و تجارت، کار و اشتغال، مراقبت های پزشکی، دفاع ملی، حمل و نقل و سرگرمی را تغییر داده است. در نتیجه، فناوری اطلاعات بر اموری چون: زندگی جامعه، زندگی خانواده، رابطه های انسان، آموزش، آزادی و دموکراسی تاثیرات مثبت و منفی اعمال کرده است. اخلاق رایانه ای در گسترده ترین حالت می تواند به عنوان شاخه ای از اخلاق کاربردی در نظر گرفته شود که به مطالعه و تحلیل تاثیرات اخلاقی و اجتماعی فناوری اطلاعات می پردازد. در سال های اخیر، این عرصه تازه و دشوار منجر به ایجاد رشته های دانشگاهی تازه، همایش ها، کارگاه ها، سازمان های حرفه ای، مواد برنامه های آموزشی، کتاب ها، مقاله ها، مجله ها و مراکز تحقیقاتی شده است. در عصر شبکه گسترده جهانی (WWW)، اخلاق رایانه ای به سرعت به اخلاق اطلاعات جهانی تبدیل می شود.

طی مراسمی با حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و مسیولان مراکز تولید کننده نرم افزارهای اسلامی و مدیران پایگاه های اسلامی، برگزیدگان نخستین جشنواره نرم افزار علوم اسلامی معرفی شدند.این جشنواره به منظور گرامیداشت 15 سال داده پردازی علوم اسلامی توسط معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و شرکت تعاونی مراکز اطلاع رسانی علوم اسلامی به صورت مشترک برگزار گردید. مراسم معرفی برگزیدگان جشنواره، پنجم خرداد 84 در تالار فرهنگسرای جوان استان قم برگزار شد.