فصلنامه ره آورد نور
پیاپی 3 (پاییز 1382)

اندیشه تولید نرم افزارهای قرآنی و ارایه نسخه های الکترونیکی از قرآن یکی از انگیزه های اصلی گرایش مسلمانان به فناوری رایانه ای جدید بود تا آنجا که به جرات می توان گفت نخستین نرم افزار اسلامی یک نرم افزار قرآنی بوده است. اهمیت ویژه قرآن کریم و جایگاه بلند آن در نزد آحاد مسلمین از یک سو و موقعیت منحصر بفرد قرآن در پژوهشهای دینی به عنوان اصلی ترین منبع استنباط گزاره های دینی از سوی دیگر موجب شد که اکثر تولید کنندگان نرم افزارهای اسلامی طراحی نرم افزارهای قرآنی را در دستور کار خود قرار دهند گرایش های مختلف تخصصی و عمومی به قرآن همچون تفسیر، ترجمه، قرایت، تجوید و... نیز موجب شد تا نرم افزارهای قرآنی از گوناگونی و آمار افزونتری نسبت به سایر نرم افزارهای اسلامی برخوردار باشند. و نمای تازه ای از نهضت بازگشت به قرآن را در عرصه انفورماتیک اسلامی به نمایش بگذارند اما این حرکت مبارک با همه نقاط قوتش در ادامه راه با آسیب های چندی مواجه است.

علوم قرآن مقدم بر تفسیر قرآن است. مفسر و قرآن پژوه ابتدا در علوم قرآن تحقیق و تبیین مبانی می کند، آنگاه به تفسیر قرآن می پردازد. اما با وجود آنکه آهنگ تولید نرم افزارهای قرآنی سرعت گرفته ولی متاسفانه هنوز نرم افزاری در علوم قرآن ارایه نگردیده است و دیدگان نگران قرآن پژوهان مترصد تولد این مولود مبارک است. از این رو مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در صدد برآمد تا این خلا را در نرم افزارهای اسلامی پر نماید و گامی دیگر در خدمت به معارف قرآن بردارد. و در این راستا پروژه مشکاه الانوار را طراحی و اجراء نمود.
«مشکاه الاءنوار» سرآغاز پژوهش نوین علوم قرآن در عرصه نرم افزار و رایانه است. در این پروژه تحقیقاتی، روش نوینی اتخاذ شده است که جامع روش سنتی در حوزه های علمیه و متدهای علمی دانشگاهی است.

همایش «نهضت تولید علم و نظریه پردازی در معارف قرآنی» در شهریور ماه سال جاری با حضور اساتید برجسته و دانش آموختگان رشته علوم قرآن و حدیث در دانشگاه اصول الدین قم و در محضر علامه عسکری برگزار شد.
در این همایش، اساتید علوم قرآنی دانشگاه های کشور همچون دکتر معارف، دکتر نجارزادگان، دکتر تقی پور، دکتر عابدی و حجه الاسلام و المسلمین ایازی حضور داشتند و هر یک از نگاه خویش به بررسی بسترها و چالش های نظریه پردازی در زمینه معارف قرآنی پرداختند. آنچه در پی می آید خلاصه ای از نظرات اساتید محترم است که با هم می خوانیم.

قرآن کریم، آخرین کتاب آسمانی و برنامه جامع راهبردی انسان به سوی تکامل و معجزه بزرگ خاتم پیامبران علیه السلام و ثقل اکبر و منبع غنی و لایزال حکمت الهی به شمار می آید. جوامع اسلامی از این کوثر جاری و زلال دور مانده و کام تشنه نسل های امت اسلام از گوارای بی بدیل آن محروم شده است.
مرکز فرهنگ معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم از جمله مراکزی است که به انگیزه طرح جدی قرآن در متن حوزه ها و فراخواندن پژوهندگان و طلاب به تفکر هرچه بیشتر در مفاهیم ژرف قرآن تشکیل شده است. این مرکز برای برآوردن هدف یاد شده چندین برنامه را در دستور کار خود قرار داده است و با گروهای سه گانه خود یعنی دایره المعارف ها، پژوهشهای نوآمد و تفسیر، پروژه های ملی و جهانی را در زمینه معارف و علوم قرآن بعهده گرفته است. برخی از این پروژه ها که در جهان اسلام بی نظیر و فاقد سابقه قبلی است نه تنها برای کشور اسلامی ایران بلکه برای همه مسلمانان مایه مباهات و فخر است و ذخایر ارزشمندی برای بشریت به شمار می آیند.
از این میان برخی پروژه های فرهنگ و معارف قرآن علاوه بر ویژگی جهان شمولی از ویژگی بسترسازی برای سایر پژوهشها و تحقیقات قرآنی نیز برخوردار است بگونه ای است که با بسامان رسیدن آنها افق های جدیدی در پژوهشهای قرآنی فراهم می آید و دستیابی به معارف قرآنی را در بسیاری از زمینه ها آسان می کند. این پژوهشها براساس یک نظام اطلاع رسانی علمی تدوین شده اند و با نگاهی جامع و فراگیر معارف قرآنی را با نظمی منطقی ارایه می دهند.
ساماندهی این برنامه ها بگونه ای است که: از نگاه یک طراح و برنامه نویس رایانه ای به آسانی قابلیت تبدیل شدن به یک نرم افزار جامع معارف قرآنی را دارند. نشریه «ره آورد نور» با توجه به رسالتی که در جهت معرفی منابع قابل پردازش در زمینه انفورماتیک علوم اسلامی بعهده دارد در این شماره سه نمونه از این پروژه های ارزشمند را به علاقمندان و پژوهشگران معارف قرآنی معرفی می نماید.

امروزه با رشد و گسترش اینترنت، مراکز، موسسات و افراد گوناگون، اطلاعات و منابع ارزشمندی را در زمینه قرآن و معارف الهی در قالب های مختلف بر روی این شبکه جهانی منتشر کرده اند. ولی استفاده مطلوب از آنها نیازمند آشنایی با نحوه شناسایی و بازیابی بهینه اطلاعات و جستجوی کارآمد در اینترنت است. افزون بر اینکه چنین کاری مستلزم صرف هزینه و وقت زیادی می باشد.
بخش پژوهش شبکه جهانی نور برای رفع این مشکل، مجموعه ای از بهترین و تازه ترین اطلاعات و پایگاه های قرآنی را شناسایی، ارزیابی و طبقه بندی کرده و گزیده ای از آنها را در قالب نرم افزاری تحت عنوان «قرآن در اینترنت نسخه 3» ارایه کرده است تا ضمن دسترسی سریع و آسان علاقه مندان و قرآن پژوهان گرامی، آنان را با قرآن و پایگاه های قرآنی اینترنت آشنا کند.
در این نرم افزار، ضمن بهره گیری از اطلاعات ارزشمند و متنوع بیش از 65 پایگاه قرآنی معتبر، مراحل پیاده سازی، تصحیح و تنظیم اطلاعات و برنامه نویسی های لازم برای افزودن قابلیت های مورد نیاز کاربران انجام شده است.

با شکل گیری شبکه های رایانه ای و افزایش حجم اطلاعات، پدیده «انقلاب اطلاعات» به وقوع پیوست و اینترنت بهترین وسیله برای صدور این مجموعه عظیم اطلاعاتی شناخته شد. گرچه در این میان، اطلاعات عرضه شده متفاوت بوده و تشخیص اطلاعات درست از نادرست کار چندان ساده ای نیست، ولی باید گفت که اکنون اینترنت با شکوه ترین دوران خود را سپری می کند و هرچند میزان استفاده از اطلاعات در مقایسه با رشد تولید روزافزون آن بسیار کمتر است، اما مراجعاتی که به اینترنت می شود و نیز سرعت روزافزون آن، بسیار زیاد است.
پایگاه های اسلامی در عین تنوع و گستردگی و تفاوت هایی که در اهداف و فعالیت های خود دارند، همگی بخشی از پایگاه خود را به قرآن و علوم قرآنی اختصاص داده اند. در این نوشتار بر آنیم که ابتدا به طور خلاصه به معرفی مهم ترین پایگاه ها و صفحات قرآنی شیعه در اینترنت پرداخته و در پایان به جمع بندی و نتیجه گیری بپردازیم.

امروزه در عصر فراصنعتی در شرایطی که از یک سو روابط انسانی با سرعت شگفت آوری، در هم تنیده می شود و از سوی دیگر، نظام مسلط بر روابط بین المللی کلیشه های مورد نظر خود را در مورد حقوق بشر، حقوق زن و حقوق کودک بر جوامع مختلف تحمیل می کند، و همچنین در زمانی که نظام اسلامی داعیه دار دفاع از زنان بر اساس انگاره های دینی است، بیش از هر زمان دیگری نیازمند پاسخ به پرسش های نوآمد، تحلیل شرایط جدید، تدوین سیاست ها و برنامه ها و اصلاحات حقوقی، اجتماعی و آموزشی بر مبنای الگوی دینی هستیم؛ الگویی که با نگاهی جامع به ابعاد شخصیتی زن بتواند زمینه ساز تدوین برنامه عمل ملی زنان، با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و تاریخی باشد.
 بی شک، پیش نیاز تدوین این الگو، توجه عمیق به سرچشمه جاودانه وحی در کتاب و سنت است؛ زیرا بدون استناد به آیات قرآن و کلام اهل بیت، برنامه های ارایه شده حجیت ندارد؛ همان گونه که بدون ملاحظه شرایط نوین، فاقد «کارآمدی» است.
استناد به متون مقدس همواره با دو خطر مواجه بوده است: نخست اینکه سطحی نگری، جزیی نگری و فقدان نگاه فراگیر به مجموعه آنچه در متون یافت می شود، نتیجه تحقیق را نامطمین می سازد و دین را آماج انتقادها و تهمت ها قرار می دهد و دوم آنکه تاویل متون مقدس و تحمیل آرای شخصی بر متن گزینش شده از متون و نیز برداشت های سلیقه ای خارج از ضوابط علمی، زمینه بدعتگذاری و نوپردازی های جاهلانه را فراهم می کند.
بنابراین، تدوین مجموعه آیات و روایات این فرصت را به دست می دهد تا با نگرشی جامع، هم زمینه تدقیق در برداشت از متون فراهم شود و هم امکان نقد اندیشه ها به وجود آید و صد البته مهم ترین فایده آن، زمینه سازی برای ارایه «الگوی جامع شخصیت زن مسلمان» است.

در عصر فناوری اطلاعات دیگر نمی توان پژوهش را از پردازش جدا دانست و بدون توجه به سیستم های اطلاع رسانی رایانه ای به تولید و ارایه پژوهش های دینی پرداخت. از این رو حرکت مبارک تولید نرم افزارهای دینی شتاب و شکل جدیدی به خود گرفته است بگونه ای که همگام با سامان یافتن پژوهشها، نرم افزارهای مربوطه نیز طراحی و ارایه می گردد. آنچه در پیش می آید فهرستی از جدیدترین نرم افزارهای مراکز پژوهشی است که به تازگی تولید شده اند و برخی از آنها نیز تا چند ماه آینده به بازار عرضه می شود.

به منظور حضور در گستره جدید تبلیغ و ارشاد در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات (I.C.T) و نیز بهره گیری از شبکه‌های اطلاع رسانی و استفاده بهینه از تجربه و تخصص اساتید فن، معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در 29 تیر ماه سال جاری به برگزاری همایش در خصوص «کاربردهای I.T در حوزه های دینی» با سخنرانی دکتر علی اکبر جلالی اقدام نمود. این همایش، با هدف آشنایی مقدماتی با تعریف فناوری اطلاعات I.T و بیان وضعیت فعلی، فرصت ها و تهدیدهای آن در جهان حال و آینده، ارایه راه های توسعه فناوری اطلاعات در حوزه های دینی و نیز آشنایی عمومی با مفاهیم شهرهای الکترونیکی و نقش فعالیت های دینی در آنها برگزار شد.

در اواخر دهه 1980م تعامل بین سه قلمرو: مخابرات، کامپیوتر و اطلاعات این قدرت را پدید آورد که انسان در هر نقطه ازجهان، اطلاعات مورد نیاز خویش رابی هیچ حد و مرزی جمع آوری کند و مورد استفاده مطلوب قراردهد. آنچه از این توانایی تعبیر می شود به «فناوری اطلاعات و ارتباطات» معروف است.
در این مقاله ،سخن از چگونگی برخورد با انبوه اطلاعات خوب و بد یا سیاه و سفیدی است که در شبکه جهانی اینترنت در حال گردش است. اگرچه دانشگاه ها، حوزه های علمیه، مراکز و موءسسات علمی و فرهنگی و نیز کاربران و محققان از این ابزار کارآمد بهره فراوانی برده و می برند ،اما در میان کارشناسان، این بحث مطرح است که آیا می توان به طور مطلق به جریان آزاد اطلاعات معتقد گردید؟و یا اینکه انسداد برخی پایگاه های اینترنتی و پالایش دریای مواج اطلاعات جهانی لازم و ضروری می نماید؟
آنچه را می خوانید، حاصل تحقیق در مطالب انتشار یافته در زمینه فیلترینگ و بررسی آرا و نظریات کارشناسان در این باره می باشد.

یکی از شاهکارهای بزرگ سخن فارسی که در ادب ایران زمین، بلکه در ادب جهان همانندی برای آن نمی توان یافت، رازنامه بزرگ مولانا جلال الدین بلخی موسوم به مثنوی معنوی است که از جهت محتوا و کیفیت بر تمام مثنوی های سروده شده، امتیازی خاص دارد؛ چنانکه هر گاه اصطلاح مثنوی به میان می آید، مثنوی معنوی مولوی به ذهن تبادر می کند.
نظر به جایگاه ویژه این اثر گرانبها در علوم اسلامی و حوزه معارف الهی و نیز استفاده روزافزون اجتماع انسانی از چنین مجموعه غنی و ارزشمندی، موسسه خدمات کامپیوتری نور وابسته به مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بر آن شد تا نرم افزار چندرسانه ای حاضر را به پژوهشگران و علاقه مندان حوزه ادب و معنا تقدیم دارد. در این لوح فشرده، متن شش دفتر مثنوی معنوی با صوت کامل ابیات به همراه متن کامل قرآن کریم گنجانده شده و افزون بر این، پنج عنوان شرح جامع مثنوی طی 32 جلد در آن ارایه گردیده است که کاربر به کمک قابلیت های متنوع پژوهشی در برنامه می تواند به تحقیق در این کتاب شریف بپردازد و به گونه ای مطلوب از لطایف ادبی و معارف معنوی آن بهره مند شود.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، یکی از نخستین موسساتی است که اولین بار در سال 1368 با تهیه برنامه های «معجم الفاظ»، به عرصه تهیه و تولید نرم افزارهای اسلامی گام گذاشت. از آن زمان تا کنون، نرم افزارهای مرکز از جهت کمی و کیفی با رشد قابل توجهی مواجه بوده است و همیشه جدیدترین و کارآمدترین امکانات نرم افزاری در محصولات مرکز تجلی می یافتند، به گونه ای که لوح های فشرده مرکز به عنوان کاربرپسندترین برنامه های اسلامی شهرت یافتند.
یکی از دلایل موفقیت مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در تولید نرم افزارهای کاربرپسند، به توجه و پیگیری مداوم و سازمانی مرکز از نیازها و نظرات کاربران باز می گردد. راه اندازی واحد امور کاربران، واحد بررسی نرم افزار، و ارایه مستمر نرم افزارها در نمایشگاه های داخلی و خارجی را می توان نمونه ای از تلاش های سازمانی مرکز برای دستیابی به نظرات کاربران و علاقه مندان نرم افزارهای اسلامی دانست.
گزارشی که در پی می آید، حاصل گفتوگو و تماس امور کاربران مرکز با خریداران نرم افزارهای نور است که نظرات آنان را در باره امتیازات و بایسته های نرم افزارهای نور جویا شده است. به امید آنکه این نظرات بتواند راهگشای مسیولان مرکز و طراحان نرم افزارهای نور برای تدارک قابلیت های افزون تر در برنامه های مرکز و یافتن راهکارهای مناسب تر در ارایه آنها باشد.