فصلنامه ره آورد نور
سال پنجم شماره 14 (پیاپی 31، بهار 1385)

از مباحث مهم موضوع مطالعه محافل علمی جهان، جامعه اطلاعاتی است که بشر وارد آن شده (یا در معرض ورود به آن قرار دارد) و نسبت آن با اخلاق است.
    عمده ترین رویدادی که در حال حاضر در جامعه اطلاعاتی مشاهده می شود، سرعت پردازش و انتقال اطلاعات است که، به سرعت حرکت نور در میدان انرژی رسیده است؛ طبعا این امر می تواند جهان را به دهکده ای واحد تبدیل کرده، ظرفیت هوشمندی ها را با هم مرتبط سازد و انسجامی واحد ایجاد کند. روشن است که در این فرآیند، فاصله های مکانی، جغرافیایی و زمانی تغییر می کند و مهم تر اینکه از دیدگاه فلسفی، هم جایگاه ساختاری و هم مکان و زمان پدیده ها را تغییر می دهد.
    در شرایط کنونی، متناسب با رشد ICT ، می توان ساختارها و ظرفیت های جدیدی در جامعه بشری ایجاد کرد. در حال حاضر، بخش عمده ای از GNP و تولید ناخالص ملی، داده بخش اطلاعات است حتی در کشورهای در حال توسعه نیز همین گونه است. بیشتر مشاغل و حرفه های ایجاد شده، مستقیم یا غیر مستقیم، با توسعه اطلاعات و فناوری های اطلاعات و ارتباطات مربوط می شوند. در حوزه فرهنگ نیز، این مسئله هم بر سرعت تبادل فرهنگی و هم تولید مفاهیم و نمادهای فرهنگی در جامعه تاثیر نهاده است.
    به هر حال، با این تحول شگفت، جامعه جهانی وارد مرحله جدیدی از تاریخ شده است. اکنون جامعه صنعتی به جامعه اطلاعاتی در حال تبدیل است. تولید ابزار جدید ارتباطات و اطلاعات، به خصوص رایانه ها، جامعه بشری را وارد مرحله جدیدی از تاریخ کرده و همه شیون زندگی او را متحول خواهد کرد. پیش بینی ها نشان می دهد که اگر این فرآیند، ادامه یابد، همه تلقیات بشری در همه عرصه های حیات، دستخوش تحول خواهد شد.

تغییرات عمده در چگونگی گذران زندگی، هدایت کسب و کار، و تولید غذاها و کالاهایی که مصرف می کنیم، اصلا مسئله جدیدی نیست. انفجار نوآوری که حدودا هر 55 سال یکبار اتفاق می افتند، موجب این گونه تغییرات می شود؛ انفجار نوآوری بین سال های 1910 تا 1980 میلادی، خودرو، هواپیما، چراغ های الکتریکی، تلگراف، بی سیم، فیلم حلقوی، تصاویر متحرک و رادیو را به ارمغان آورد.
    در دهه 1930، انفجار نوآوری دیگری، الیاف پلاستیکی، وسایل خانگی، هواپیماهای جت و تلویزیون را به زندگی بشر ارزانی داشت. اگر چه انفجارهای نوآوری تغییراتی ایجاد می کنند؛ اما انقلاب ها همه چیز را متحول می سازند؛ نخستین انقلاب، کشاورزی بود و انقلاب چاپ و انقلاب صنعتی به دنبال آن ظهور کردند.
    اما امروز نوبت انقلاب دیجیتال و انقلاب فناوری ها، از جمله فناوری اطلاعات است. فناوری های اطلاعات، مخابرات یا فناوری های ارتباطات، اصطلاحاتی هستند که اغلب، به صورت قابل تعویض استفاده می شوند، این فناوری ها، ابزار را برای انتقال بی درنگ متن، صدا و داده های ویدیویی، در هر جای جهان فراهم می کنند. آنها امکان ذخیره آسان داده ها را نیز فراهم می کنند و امکان بازیابی داده ها را در هر زمانی، میسر می سازند. ما در اینجا از اصطلاح فناوری اطلاعات به جای دیگر تعابیر، استفاده می کنیم. فناوری اطلاعات، هم یک ابزار است و هم یک هدف. با فناوری اطلاعات ما می توانیم کارهای قدیمی را به شیوه ای جدید انجام دهیم و کارهای جدیدی نیز ابداع کنیم. به وضوح فناوری اطلاعات، نیروی محرک تمدن قرن بیست و یکم است که به صورتی بی رحمانه روش هایش را در همه بخش های زندگی اقتصادی و به همان نسبت، در زندگی شخصی مان وارد می سازد.
    در این مقاله سعی شده است تا با استناد به روش های آینده پژوهی، به پیش بینی روندهای آتی این فناوری قرن بپردازیم.

فضای سایبر، شبکه های رایانه ای و مخابراتی متصل به هم است که اطلاعات را در کمترین زمان و بیشترین مکان، مبادله می کند. اکنون کشورهای پیشرفته دنیا تقریبا همه امور خود را از طریق این شبکه ها که بسان ستون فقرات و نخاع عصبی تجارت، علم، فرهنگ، سیاست و امنیت آنها در آمده، انجام می دهند.
    با توجه به آسیب پذیری و قابل نفوذ و هک قرار گرفتن شبکه های رایانه ای و نیز اتکای کامل کشورهای پیشرفته به این شبکه ها، اختلال یا اخلال در سامانه آنها، می تواند ضربات جبران ناپذیری به آنها وارد کند و حتی سقوط دولت ها را در پی داشته باشد.
    متن پیش رو، خلاصه ای از مقاله «تروریسم سایبر، جرم آینده» به قلم جینا دی آنجلیز (Angelis  Gina De) است که ایجاد اختلاف در شبکه ها را، به عنوان تروریسم سایبر، بررسی کرده است. اگرچه استفاده از اصطلاح تروریسم تامل برانگیز است؛ اما نشان اهمیت موضوع و دغدغه کارشناسان ارتباطات و فناوری اطلاعات در این جوامع است. نکته قابل توجه دیگر، پیش بینی و آینده نگری این کارشناسان، نسبت به خطرات پیش رو برای منافع کشورهای متبوعشان، به خصوص ایالات متحده آمریکاست.

بهترین روش تبلیغ اسلام و ترویج آموزه های آن، ترجمه و ارایه معارف حیات بخش قرآنی است. میزان و تعداد ترجمه و شمارگان انتشار متون مقدس یک دین، مهم ترین شاخص موفقیت آن آیین به شمار می آید، به همین دلیل  مسیحیان با ترجمه کتاب مقدس خود به بیش از 1900 زبان زنده و محلی دنیا، موفق ترین دین در عرصه تبلیغ شناخته شده اند .
    مسیحیان از زمان حضرت مسیح تا کنون، به طور متوسط، سالیانه یک ترجمه از کتاب مقدس منتشر کرده اند. این در حالی است که مسلمانان از زمان نزول قرآن کریم تاکنون هر بیست سال، تنها یک ترجمه جدید از قرآن ارایه کرده اند. (1)
    بنا به تحقیقات زبان شناسان، هم اکنون 6528 زبان، میان اقوام و ملت های مختلف جهان رایج است. از سوی دیگر، بر اساس آمارهای موجود، تا سال 1995م، تنها 70 زبان از زبان های دنیا، دارای ترجمه کامل قرآن مجید بوده است؛ در حالی که کتاب مقدس، طبق آمارهای موجود تا سال 1989م به 1928 زبان مختلف ترجمه شده است. همه ساله نیز بیش از 20 تا 30 ترجمه به زبان جدید، به ترجمه های موجود اضافه می شود.(2)
    در میان زبان های مختلفی که قرآن به آنها ترجمه شده، زبان فارسی از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است. از منظر تاریخی ، زبان فارسی نخستین زبانی است که قرآن به آن ترجمه شده است که همان ترجمه سوره فاتحه الکتاب، توسط سلمان فارسی است.(3) از آن زمان تاکنون، بیش از 160 بار قرآن، توسط نویسندگان و موسسات مختلف، به زبان فارسی ترجمه شده است (4)؛ با این همه هنوز هم جای ترجمه ای سلیس و روان از قرآن خالی است؛ ترجمه ای که ضمن وفاداری به معنا، از زیبایی و استواری لفظ نیز برخوردار باشد.

امروزه با گسترش وسایل اطلاع رسانی، پیشرفت سریع فناوری اطلاعات و تشکیل موسسات جدید، بسیاری از کتب اسلامی در قالب دیجیتال آماده گردیده و زمینه های تحقیق و تتبع در آنها فراهم شده است.
    انبوه این اطلاعات، وسایل تازه ای را برای نظام مند کردن اطلاعات و بهبود نظام اطلاع رسانی، مورد تاکید قرار می دهد، تا با ملاحظه شرایط زمان و گسترش اطلاعات و دانش ها، برنامه ای ارایه شود که در کمترین زمان، حداکثر استفاده را ممکن سازد.
    توجه به فشرده کردن اطلاعات، چنان گسترده و عمیق است که پیوسته بر تکنولوژی ها و روش های اطلاع جویی، اطلاع اندوزی و اطلاع یابی تاثیر می گذارد.(1) امروزه رایانه ها با سرعت زیاد و امکانات ویژه، می توانند سنگینی بار اطلاعات را تحمل کرده و نیاز واقعی محققان را بر آورده سازند. یکی از بهترین روش ها و کامل ترین ابزار در اطلاع رسانی علوم اسلامی، نرم افزارهای معنایی یا همان موضوعی است.

علم و فرهنگ دنیای جدید، مرهون تلاش و مجاهدت افراد بشر در اعصار گذشته است و در این میان، نخبگان و اندیشمندان نقشی اساسی در پیشرفت دانش و انتقال آن به نسلهای پس از خود بر عهده داشته اند. اگر تلاشها و ریاضتهای عالمان و اندیشمندان بزرگ در دوره های مختلف تاریخ نبود، طی این مسیر به کندی صورت می گرفت و این قافله همچنان در آغاز راه قرار داشت. بر این اساس، شناختن و شناساندن آثار پیشینیان و شرح حال بزرگان، هم از جهت بزرگداشت و قدرشناسی از آنان و هم از نظر آشنایی نسل های بعد با ذخایر ارزشمند بشری، امری لازم و ضرورتی اجتناب ناپذیر می نماید.
    اهمیت این موضوع، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی را بر آن داشت تا نسخه نرم افزاری این کتب را در دسترس عموم محققان و علاقه مندان به رشته کتاب شناسی و رجال قرار دهد و این گونه، پژوهشگران عزیز بتوانند شناخت عمیق تری نسبت به علوم و معارف جهان تشیع به دست آورند. کتابخانه حاضر برنامه ای است که با هدف تسهیل و تسریع در دسترسی پژوهشگران به آثار نویسندگان شیعه تهیه شده است. در این برنامه، علاوه بر ارایه متن کامل مهم ترین کتب مذهب امامیه در زمینه تراجم و کتاب شناسی، قابلیتهای متنوعی جهت جستجو و انجام پژوهش های گوناگون در آنها فراهم آمده است.

نرم افزار «باب العلم»، به همت مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان و تهیه و تولید شده و در اختیار علاقمندان و مراکز علمی قرار گرفته است. در این نرم افزار سعی شده، سخنان، سیره و فضایل حضرت امیر مومنان علی (علیه السلام) جمع آوری و در قالب دو دفتر، در دو لوح فشرده ارایه گردد:    دفتر اول حاوی سخنان آن حضرت، به همراه کتابنامه موضوعی، صوت ادعیه و نگارخانه است و دفتر دوم به فضایل، سیره و تاریخ زندگی آن حضرت پرداخته است و کتاب های مربوط به آن زمینه را ارایه می دهد.
    در این فرصت کوتاه، با ویژگی ها، محتوا و امکانات این نرم افزار آشنا می شویم و به کاستی ها و بایسته های آن اشاره می کنیم.

همواره پس از قرآن کریم که فصیح ترین و بلیغ ترین کتاب هاست، احادیث و روایات امامان معصوم علیهم السلام، بهترین راهنمایان انسان های تشنه حقیقت بوده است که آنها را از جاده تردید به بزرگراه یقین می رساند. از صدر اسلام تاکنون آثار بسیاری در راستای نشر احادیث به چاپ رسیده است. یکی از این آثار ارزشمند و نفیس، کتاب بحارالانوار، اثر علامه گرانقدر مجلسی (رحمه الله علیه) است.
    مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی هم که سعی داشته،  در تولید نرم افزارهای علوم اسلامی گامی نو بردارد، با ارایه نرم افزار »معجم موضوعی بحارالانوار»، راهی تازه پیش پژوهندگان عزیز قرار می دهد تا با سهولت بیشتر، به امر تحقیق در زمینه روایات و علم حدیث بپردازند.
    در این برنامه متن کامل بحارالانوار بر اساس چاپ آخوندی (25 جلد)، قابل انطباق بر نسخه چاپ بیروت (110 جلدی)، قابل دستیابی است. ارایه بیش از 21929 کلید واژه، افزون بر 10871 نمایه ترکیبی، 13477 نشانی، به همراه بیش از 122919 موضوع برداشت شده از خصوصیات این برنامه است. استفاده از سه لغت نامه معتبر، به محقق امکان می دهد که به مفاهیم کاربردی در حوزه فقه و اصول دست یابد و پژوهش خویش را به گونه ای شایسته سامان بخشد.
 کاربر می تواند به جست وجو در متن و عناوین ابواب کتب بپردازد و با ترکیب ریشه ها، کلید واژه و نمایه ها، حوزه تحقیق خود را در خصوص موضوعات حدیثی برنامه گسترش دهد . ارجاع اصطلاحات هم عرض در نظام مترادفات، تفکیک اصطلاحات چند معنایی در نظام مشترکات، ارایه فهرست مفاهیم وابسته در نظام مرتبطات، و نیز دستیابی به دو محیط مستقل کاربری، از امکانات مفیدی است که در این برنامه ارایه شده است.

در این نوشته، پایگاه ها و صفحاتی که به موضوع و شخصیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می پردازد و توسط شیعیان، به مناسبت سال نبی اعظم راه اندازی و ارایه شده اند، معرفی می گردد.

از مهمترین دغدغه های فکری یک پژوهش گر، جمع آوری مطالب مورد نیاز یا محتوای تحقیق است. منابع و مآخذ گوناگونی برای انجام یک پژوهش وجود دارد که کتاب، مقاله، نشریات عمومی و تخصصی، دایرهالمعارف ها و پایان نامه ها از آن جمله اند. اما امروزه، به دلیل توسعه فضای اطلاعاتی و ارتباطاتی و آمیخته شدن رایانه با بخش های مختلف بدنه فرهنگی ، علمی و پژوهشی کشور، باید نوع نگاه و میزان دانسته های خود را روزآمد کنیم تا به بهترین شکل، از ابزارهای نوین و شیوه های کارآمد تحقیقی بهره بگیریم.
    اینترنت، به دلیل گستردگی  اطلاعات و آسانی دسترسی به آن، نقش به سزایی در امر تحقیق و توسعه هر کشوری ایفا می کند که البته در جای خود، مزایا و ویژگی های مفید آن، به خوبی تحلیل و بررسی شده است. نیاز همگان، خاصه پژوهشگران مختلف به این منبع جهانی، ضرورت شناخت نسبت به چگونگی استفاده بهینه از آن را آشکار ساخته و اقشار مختلف جامعه، به ویژه فرهنگ دوستان و دانش پژوهان عزیز، بیش از گذشته نیازمند آشنایی با اینترنت و شیوه های پژوهش در فضای آن هستند.
    آنچه در پی می آید، راهکارهای پژوهش در فضای جهانی اینترنت، با تاکید بر شیوه های تحقیق در حوزه عرفان اسلامی است که امیدواریم برای محققان علوم اسلامی، خاصه دانشجویان و پژوهش گران عرفان اسلامی، راهگشا و ارزنده باشد و عرفان پژوهان محترم، با روش جست وجو در اینترنت، به منظور شناسایی و نیل به مطالب دلخواه خود آشنا شوند.
    گفتنی است که مطالب ارایه شده در این مقاله، طرحی کلی است که در دیگر حوزه های علوم اسلامی، همچون فقه، حقوق، اخلاق، فلسفه و کلام نیز قابل استفاده است.

از برنامه های ستاد بزرگداشت سال امیر مومنان امام علی (علیه السلام)  در سال 1379، راه اندازی پایگاه اینترنتی امام علی (علیه السلام) بود که این وظیفه به عهده مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نهاده شد. این پایگاه، با نشانی www.imamalinet.net در تاریخ 79/7/19، با حضور آقای خاتمی رییس جمهور وقت، راه اندازی شد. به تازگی نسخه دوم این پایگاه، با تغییرات زیادی آماده شده است و در سالروز ولادت با سعادت امیرمومنان علی (علیه السلام) افتتاح خواهد شد. به همین منظور با مسیول محترم این پایگاه، حجت الاسلام آقای احمد اکبری مصاحبه ای ترتیب داده ایم. ناگفته پیداست که افراد زیادی در تهیه محتوا و مسایل فنی این پایگاه همکاری دارند که در آغاز از همه آنها، بویژه مسیولان فنی آن ،آقایان مهندس پورفرد و خسروی تشکر می کنیم.

نقش رایانه در پیشرفت علم، در همه شاخه ها نقشی غیر قابل انکار است. اوایل قرن بیستم میلادی نخستین جرقه های پیدایش رایانه زده شد و این پدیده مهم در مسیر تکامل قرار گرفت. حضور رایانه در خدمت علم موجب شد که قرن بیستم در طول تاریخ علم تا به امروز، از درخشندگی استثنایی ای برخوردار باشد.
    از طرف دیگر، شبکه جهانی اینترنت که با هدف تسهیل تبادل اطلاعات، زمینه ارتباط رایانه های سرا سر جهان را با یکدیگر فراهم کرده است، آن گونه فاصله ها را از میان برداشته که امروز از این کره خاکی، با آن وسعت، جمعیت و پراکندگی، به دهکده ای جهانی تعبیر می شود؛ دهکده ای که برای حضور در آن، باید با قواعد آن آشنا باشیم، تا بتوانیم از ظرفیت های آن در راه اهداف خویش استفاده کنیم.
    شبکه جهانی اینترنت، به عنوان وسیله جدید ارتباطی، در فعالیت های مختلف فردی و اجتماعی به خدمت گرفته شد که برای نمونه می توان از «دولت الکترونیک»، «تجارت الکترونیک» و «دانشگاه های مجازی» یاد کرد. علاوه بر موارد ذکر شده، «دین و مقولات دینی» نیز در حجمی وسیع بر شبکه اینترنت گسترده شده و آن را به خدمت گرفته است. اکنون حجم اطلاعات دینی موجود در اینترنت، آن  قدر زیاد است که مسلمان و غیر مسلمان، برای دسترسی به این اطلاعات، اینترنت را به عنوان بهترین گزینه انتخاب می کنند، چرا که «سریع»، «کم هزینه» و «مطمین» به پاسخ پرسش های خویش هدایت می شوند و دیگر برای آگاهی از یک مسئله فقهی، لازم نیست عزم سفر کرده یا دست به قلم شده نامه نگاری کنیم، تا در خوشبینانه ترین وضعیت، پس از یک ماه، جواب نامه به دستمان برسد. از طرفی کار برای مبلغان و بزرگان دین نیز آسان شده و می توانند در اسرع وقت، مسایل دینی و احکام را به گوش جهانیان در سر تا سر عالم برسانند.
    علمای اسلام نیز با توجه به روح جهانشمولی دین اسلام، به این امر مهم واقف بوده، با ایجاد پایگاه های اینترنتی در این دهکده جهانی حضور یافته، مشغول تبلیغ و تبیین وسیع دین مبین اسلام هستند.
    این مقاله در صدد است که به بررسی پایگاه های مراجع معظم تقلید پرداخته، پس از توضیح مختصری درباره محتوا و عملکرد آنها، به بیان «چالش ها، و بایدها و نبایدها» ی این پایگاه ها بپردازد.
    البته چون پایگاه هایی که از مراجع معظم تقلید در اینترنت یافت شده، بالغ بر ده ها پایگاه هستند و بررسی همه آنها از حوصله این مقاله خارج است؛ از این رو  با انتخاب تعدادی از مهم ترین این پایگاه ها، به بررسی آنها می پردازیم.

وبلاگ ها آلاچیق هایی از جنس شیشه و نورند که نویسندگانی را از هر نژاد و آیینی، زیر سایبان خود گرد آورده اند. این رسانه کاملا مردمی و رایگان، آینه تمام نمای صاحب خویش و پژواک درونی اوست.
    وبلاگ نویس می تواند، خود را آن گونه که دوست دارد، معرفی کند؛ به عبارتی، وبلاگ ها صفحه هایی ممزوج از رویاها و واقعیات و حقیقت وجودی وبلاگ نویسان هستند.
    ما از رویاهایمان جدا نیستیم. حق با شکسپیر است که می گفت: «ما از جنس رویاهایمان هستیم».
    ما در میانه همین کشمکش ها زاده می شویم؛ رشد می کنیم؛ به بلوغ می رسیم؛ بزرگ می شویم، و روزی به نتیجه خواهیم رسید. تصویری که وبلاگ از نویسنده خود می دهد، بی نقص است، زیرا ما یا همانیم که هستیم یا آنچه می خواهیم باشیم. مکتوب کردن خود، این فرصت را به ما می دهد که به بررسی خود و حالات درونی خود بپردازیم. منتظر نظر این و آن ماندن، ناشیانه ترین جست وجوهای نافرجام است. در جستن و یافتن حلاوتی است که در شنیدن نیست. باید خود را یافت؛ در هر آینه ای که پیش رو دیدیم، باید نگاهی به خود بیندازیم. وبلاگ ها، آینه های شفافی هستند که می توانند درون ما را بر روی صفحه های شیشه ای بیاورند و ما را به خودمان بنمایانند. آنچه در پی می آید، تجربه های اندک و بی مقداری است که پس از یکسال گشت و گذار در وبلاگستان فارسی، بهره این قلم شده است.

هر چند هنوز فضای وبلاگ نویسی فارسی، از هر گونه تحقیق و آمارگیری دقیقی خالی است؛ اما برخی تلاش ها در این زمینه می تواند، برایندی نسبی از این فضا را در اختیار همگان قرار دهد.
در دوره زمانی تابستان و پاییز 84 تحقیقی در مورد 100 وبلاگ فارسی، توسط حمید ضیایی پرور، با پشتیبانی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای انجام گرفت که نتایج آن می تواند در ارزیابی این مسئله یاریگر ما باشد. گرچه این تحقیق از دیدگاه علمی قابل نقد است؛ اما انجام آن از سوی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای وزارت ارشاد، مهر تاییدی بر آن است. امید آنکه با انجام تحقیقات آماری دقیق در وبلاگستان فارسی بتوانیم برآیندهای گسترده و قابل اعتمادی بدست آوریم.
بر اساس این تحقیق، از مجموع وبلاگ های بررسی شده، تنها 29 درصد حاضر شده اند با نام واقعی خود، به نگارش وبلاگ بپردازند که باید دید، چرا وبلاگ نویسان، به رغم نوشتن مطالب معمولی، حاضر به افشای نام واقعی خود نیستند.

از هدف های بخش وبلاگ های فصلنامه ره آورد نور، بستر سازی برای ارایه دیدگاه های کارشناسان و صاحب نظران محترم حوزه و دانشگاه، برای عمق بخشیدن به مباحث مربوط به پدیده وبلاگ است؛ از این رو در هر شماره از فصلنامه، مصاحبه ای با یک یا چند تن از این صاحب نظران را از نظر می گذرانیم و لایه های ذهنی آنها را در این مورد می کاویم تا شاید بتوانیم،  طرحی نو در اندازیم. ضمن تشکر از تمامی عزیزانی که در این امر یاری گر بودند، از تمامی اساتید و صاحب نظران گرامی دعوت می کنیم،  تا با ارایه اندیشه های ناب خود عرصه اطلاع رسانی تخصصی وبلاگ های اسلامی را بارور سازند.