فصلنامه ره آورد نور
سال پنجم شماره 17 (پیاپی 34، زمستان 1385)

در اواخر قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم، بحث‌های مفصلی در باره انتقال از «جامعه سنتی» به «جامعه صنعتی» وجود داشت و از آغاز دهه 1980 میلادی، بحث‌های بیشتری درباره انتقال از «جامعه صنعتی» به «جامعه اطلاعاتی» به وجود آمد.
با وجود افزایش فناوری‌های نوین ارتباطی، مشکلات سنتی انتقال اطلاعات که شامل: پیمودن مسیرهای طولانی، صرف هزینه‌های سنگین مالی، اتلاف وقت و زمان‌بر بودن می‌شد، کاهش یافته است و اطلاعات و آموخته‌ها در کوتاه‌ترین زمان و با صرف حداقل هزینه قابل دسترسی گردید و از دهه 1990 میلادی مردم درباره «جامعه مبتنی بر دانش» صحبت کردند و مدعی بودند که اطلاعات به‌تنهایی نمی‌تواند تغییرات مهمی‌ایجاد کند؛ بلکه کلید اصلی در این است که چگونه مردم اطلاعات را به دانش تبدیل کرده و آن را مدیریت می‌کنند. (1)
با پیشرفت اطلاعات و گسترش شبکه‌ها و بزرگراه‌های اطلاعاتی جدید الکترونی و افزایش کاربرد فناوری‌های نوین ارتباطی در سراسر جهان، بحث جامعه خلاق اهمیت خاصی پیدا کرده است.
اده کنند. اگر شما می‌خواهید با فن شش کلاه تفکر آشنا شوید، بهتر است این اصل این کتاب را مورد مطالعه قرار دهید.

آن‌چه در پیش‌رو دارید نگاهی است بسیار اجمالی به طرح تسما، تولید و ساماندهی محتوای الکترونیکی ایران که توسط دبیرخانه شورای عالی اطلاع‌رسانی مطرح شده است. لازم به ذکر است، آن‌چه در این‌جا آمده است پیش‌نویس ابتدایی طرح و ذکر مثال‌هایی برای معرفی ابعاد وسیع و وسعت حوزه و قلمرو پوشش آن می‌باشد.
جهانی‌شدن به عنوان یک فرایند گریزناپذیر در قرن بیست و یکم در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جوامع را دستخوش تغییر و تحول می‌کند. از این رو شناسایی ویژگی‌ها و آثار این فرایند یکی از وظایف اصلی هر جامعه‌ای است. در این میان می‌توان به کمرنگ شدن ویژگی‌های بومی و به مخاطره افتادن هویت ملی و ارزش‌های خاص هر فرهنگ در سطوح مختلف اشاره کرد.
از طرفی برقراری ارتباطات فرهنگی بیشتر برای شناخت سایر فرهنگ‌ها فرصتی پیش روی ما می‌نهد تا با شناختی عمیق‌تر به نقد وضع رایج خویش بپردازیم، دستاوردهای برجسته گذشتگان را سرمایه خویش قرار دهیم و با آمیزش آن با فناوری‌های نوین، طرحی نو دراندازیم. بنابراین جهانی شدن فرصت‌ها و چالش‌هایی را در راستای نظام اطلاع‌رسانی و تولید محتوا به ‌طور عام و برای ایران به طور خاص پدید می‌آورد که با بهره‌گیری از این فرصت‌ها و با شناخت بهتر چالش‌ها، می‌توانیم به حفظ و ارتقای هویت فرهنگی و دینی بپردازیم.
همان‌گونه که می‌دانیم با تبدیل داده‌ها به اطلاعات، جامعه اطلاعاتی شکل می‌گیرد و از پس اطلاعات، دانش و جامعه معرفتی و دانایی محور پدید می‌آید که میوه آن همانا جامعه مقتدر است. این ابزار اینک عمدتا در دست کشورهای ثروتمند است که بزرگترین تولیدکنندگان و بهره‌برداران اطلاعات محسوب می‌شوند. قدرت این کشورها که زمانی بر پایه صنعت پیشرفته استوار بود، اینک بر اساس اطلاعات و فناوری‌های مربوط به آن شکل گرفته است و این امر موجب ایجاد فاصله‌ای عمیق بین این کشورها و کشورهای جهان سوم به نام «شکاف دیجیتالی» شده است.
برای اینکه این فاصله را طی کنیم و بر روی این شکاف وسیع پل بزنیم، نیازمند دو حرکت جدی هستیم. اول، با ایجاد زیرساخت‌ها و سطح دسترسی مناسب به اطلاعات انبوه در کشورهای پیشتاز امکان دسترسی مردم را به این اطلاعات افزایش دهیم و دوم، با تولید و ساماندهی محتوا و اطلاعات الکترونیکی داخل کشور، حضور خویش را در جامعه جهانی پر رنگ و روزآمد سازیم.
شکوفایی برنامه‌های اطلاع‌رسانی و توجه مناسب به حوزه مزبور توسط دولت جمهوری اسلامی ایران دگرگونی‌های فزاینده‌ای را در سطح تصمیم‌گیری‌های اجرایی و برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت پدید آورده است. این تغییرات در برنامه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با راهبرد ایران مقتدر در قرن بیست و یکم، اقتصاد دانایی محور با فناوری ارتباطات و اطلاعات به‌صورت دستور عمل تحلیلی و اجرایی بیان شده است.

فناوری ارتباطات و اطلاعات و انقلاب کامپیوتری و اینترنتی، در چند سال اخیر تغییرات وسیع و سریعی در جنبه‌های مختلف زندگی جوامع اعم از: فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و یا سیاسی پدید آورده است.
 از یک ‌سو این فناوری به عنوان مهم‌ترین ابزار، روش و سرمایه برای توانمندسازی جوامع در قرن جدید برای ایجاد تغییرات اساسی در زندگی، آموزش، اشتغال، چگونگی حکومت و اداره جوامع، بنگاه‌ها و صنایع محسوب شده و همچنین، نوعی فرصت استثنایی برای جبران عقب‌ماندگی‌های عصر صنعت برای کشورهای در حال توسعه و نیز تحقق یک جهش اساسی در ورود به دوران فرا صنعتی به شمار می‌رود و از سوی دیگر، به گمان بسیاری از اندیشمندان، تاثیرات شگرف این پدیده نوین قرن معاصر در امنیت و استقلال ملی تا به آن‌جا است که کشورهای پیشتاز این عرصه، فاتحان جهان نوین و بهره‌مندان، نتیجه دستاوردهای بشری خواهند بود و آن دسته از کشورها که از این مهم غافل باشند، در زمره مغلوبان این دوره از تاریخ محسوب گشته و منابع آنها دستخوش تاراج گردیده، سرنوشتشان توسط دیگران رقم خواهد خورد. از این رو، ورود توانمند به این عرصه، دیگر یک انتخاب نبوده و الزامی تاریخی است.
در نگاهی گذرا به برنامه‌های توسعه کشورهای مختلف، توجه به نقش محوری فناوری اطلاعات و ارتباطات به طور گسترده دیده می‌شود و از آغاز قرن جدید، تمام نهادهای بین‌المللی به نقشICT  در تنظیم برنامه‌های خود توجه کرده‌اند. جوهر توانمندسازی و اثر فناوری در این فرایندها، قدرتی است که برای استفاده از اطلاعات و حذف مجازی زمان و مکان در انجام عملیات مختلف در اختیار افراد جامعه قرار می‌گیرد تا استعدادهای بالقوه خویش را در بازار تعامل جامعه و جهان عرضه کنند.
امروزه رشد اقتصادی و پایداری آن، افزایش رفاه عمومی، شفافیت مسیولیت‌ها و تامین حقوق اجتماعی، حفظ تنوع فرهنگی، توسعه علم و دانش و بسیاری از امور دیگر، به طور قطع متاثر از گسترش و تعمیق دسترسی آحاد مردم به ارتباطات و اطلاعات است.

همایش آسیب‌شناسی فرهنگ عاشورا در رسانه های مجازی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
در ابتدای این همایش که از سوی فرهنگسرای رسانه و با همکاری دفتر توسعه وبلاگ دینی و هیات وبلاگ برگزار شد، دانشجویان به ارایه مقالات خود در خصوص دین در فضای مجازی پرداختند. سیدعبدالرسول علم الهدی ، مقاله ای با عنوان «پیام عاشورا در بستر فضای مجازی» و افسانه معلمی در خصوص بررسی روند و تحرکات دین در جوامع مدرن با تکیه بر پایگاهای اینترنتی مهدویت و همچنین طاهره خیرخواه مطلبی با عنوان «تحریفات عاشورایی و فضای مجازی» ارایه کردند.
همچنین در این مراسم معصومه شهبندی و مطهره آخوندی ، مقاله‌ای را با عنوان «تیپولوژی وبلاگ‌های دینی و بازنمایی دین در فضای مجازی» ارایه کردند.
معصومه شهبندی در ارایه مقاله خود با اشاره به مفهوم وبلاگ‌های دینی گفت: «وبلاگ های دینی با درون‌مایه دینی یا نگاه چالشی به طور مستقیم یا ضمنی نوشته می‌شوند. همچنین این گونه وبلاگ‌ها به لحاظ قالب، ظاهر، محتوا و مضمون بررسی می‌شوند».

در عصر مدرن و در زمانی که انسان هویت خویش را فراموش نموده، هر روز رایتی از گوشه و کنار جهان با ندای نجات بشریت افراشته می‌شود؛ اما نه از سردلسوزی؛ بلکه هوا و هوس توام با منفعت‌طلبی آن ‌را به حرکت وا داشته است.
از این رو، تبیین عقاید حقه اسلامی و شناساندن جایگاه و منزلت امام منتظر (عج) و پژوهش‌های نوین و کاربردی در این زمینه، بسیار حایز اهمیت می‌باشد و در فضای بحران‌خیز جهان کنونی به‌کارگیری زبان و دانش روز در این مسیر نقش بسزایی دارد.
با توجه به توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، بر ما است که همگام با عصر حاضر به دفاع از کیان دینی خویش قیام نماییم و با استفاده از این ابزارهای کارآمد، به احیای فرهنگ مهدویت و انتظار برآییم و مطابق با نیاز امروز جامعه، نرم‌افزارهای مهدویت را در دو بخش عمومی و تخصصی تولید و عرضه نماییم تا علاوه بر فرهنگ عمومی، نیاز پژوهشگران را نیز به منابع غنی اطلاعاتی مرتفع سازیم.
در این مقاله که بر گرفته از «طرح جامع نرم‌افزار پژوهشی مهدویت» است، ضمن بررسی نرم‌افزارهای موجود به ارایه طرحی جامع به عنوان بانک منابع مهدی‌پژوهان می‌پردازیم.

نرم‌افزار جامع التفاسیر نور، جدیدترین محصول قرآنی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است. این نرم‌افزار، پس از عرضه به سرعت جای خود را در میان قرآن‌پژوهان و محققان علوم اسلامی باز کرده و از رقبای خود در عرصه نرم‌افزارهای قرآنی پیشی گرفته است. این برنامه به دلیل برخورداری از ترجمه‌ها و تفاسیر متعدد و امکانات متنوع پژوهشی و کاربردهای ویژه‌ای که برای هم علاقه‌مندان به معارف قرآن دارد، در سیزدهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم عنوان نرم‌افزار برتر را از آن خود کرد. برنامه جامع التفاسیر نور، از ابتدا به منظور ارایه کتابخانه جامع ترجمه و تفسیر قرآن و پاسخگویی به نیازهای قرآن‌پژوهان طراحی و تولید شد و گرچه در کنار انبوه ترجمه‌ها و تفاسیر قرآن بخش‌های قرایت، تلاوت‌های مجلسی و نگارخانه نیز در نظر گرفته شده بود، اما هیچ‌یک از این امور جنبه پژوهشی آن را تحت‌الشعاع قرار نداد. در طراحی نرم‌افزارهای پژوهشی دو رویکرد کلی قابل تصور است یکی: متن محوری و دیگری پژوهش محوری. در رویکرد متن محوری آن‌چه مورد اهتمام است، ارایه تعداد بیشتری از متنون مربوط به یک رشته علمی همراه با امکانات ویژه بازیابی اطلاعات آن‌ها است. اما در رویکرد پژوهش محوری، افزون بر ارایه متون پژوهشی، به نیازهای پژوهشگر نیز توجه می‌شود و به عبارتی امکانات و محتوای نرم‌افزار بر اساس فرآیند پژوهش و نیازهای علمی پژوهشگر در هر مرحله طراحی و تنظیم می‌گردد. با بررسی امکانات و قابلیت‌های متنی نرم‌افزار جامع التفاسیر نور می‌توان به این باور رسید که این نرم‌افزار پژوهشی با رویکرد متن محوری طراحی شده است و تلاش دست‌اندرکاران آن بیشتر به ارایه متون تفسیری افزون‌تر و فراهم‌سازی قابلیت‌های متنوع جستجو و بازیابی اطلاعات مندرج در آن‌ها معطوف بوده است. در این نوشتار، در صدد هستیم با بررسی مجدد این نرم‌افزار، به شناسایی آن دسته از امکانات و محتواهای مورد نیاز قرآن‌پژوهان بپردازیم که جای آن‌ها در برنامه فعلی جامع‌التفاسیر نور (نسخه 2) خالی است؛ به عبارت دیگر، به این سوال پاسخ دهیم که اگر در نسخه بعدی نرم‌افزار قرار باشد به این کتابخانه بی‌بدیل قرآنی امکاناتی افزوده شود و قابلیت‌های پژوهشی آن را افزایش دهد، به چه اموری باید توجه کرد؟ برای پاسخگویی به این سوال، ابتدا قابلیت‌های پژوهشی موجود در این نرم‌افزار را به اختصار معرفی می‌کنیم و آن‌گاه به قابلیت‌های پیشنهادی که برای تبدیل شدن آن به یک نرم‌افزار مطلوب برای قرآن پژوهان مورد نیاز است، می‌پردازیم.

همسو با اعلان سال 1385ش از سوی رهبر فرزانه و معظم انقلاب، حضرت آیت الله خامنه‌ای – مد ظله العالی – به نام مبارک پیامبر اعظم(ص) و تاکید ایشان بر استمرار این نام‌گذاری در سال جاری، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در ادامه تولیدات اینترنتی خود، این بار به عرضه لوح فشرده پیامبر اعظم(ص) در اینترنت اقدام نموده است تا به نوبه خود گامی در مسیر معرفی شخصیت و سیره انسان‌ساز آن پیامبر بزرگ الهی بردارد.
نظر به این‌که امروزه از جمله والاترین رسالت رسانه‌های اطلاع‌رسانی، به‌ویژه شبکه جهانی اینترنت، معرفی همه‌جانبه سیره فردی و اجتماعی اهل بیت(ع)، خاصه رسول مکرم اسلام، حضرت محمد مصطفی(ص) است، این مرکز ضمن راه‌اندازی دو پایگاه ویژه پیامبر اعظم(ص) به نام‌های «پایگاه رسول نور(www.rasoolnoor.com)» و «راهنمای پایگاه‌های نبی اعظم(www.nabiaazam.com)»، اقدام به تولید و عرضه لوح فشرده‌ای مشتمل بر محتوای اینترنت در خصوص موضوع مورد نظر نیز نموده است.
این لوح فشرده که به همت بخش پژوهش در اینترنت شبکه اطلاع‌رسانی نور تهیه و تنظیم گردیده،‌ محتوای پژوهشی خوبی را در دسترس علاقه‌مندان و پژوهشگران موضوعات مربوط به پیامبر اکرم(ص) و سیره هدایت‌‌بخش نبوی قرار داده است.
با توجه به قابلیت‌های چشمگیر و کارامد این نرم‌افزار، بر آن شدیم که در این نوشتار به معرفی این برنامه بپردازیم و کاربران و محققان عزیز را با امکانات اساسی و قابلیت‌های مفید آن آشنا سازیم.

روزگار کنونی تفاوت‏های چشمگیری با روزگاران پیش از خود دارد. با نگاهی کوتاه به زوایای مختلف زندگانی انسان می‏توان به این تحولات در تمامی حوزه‏ها نگریست. در گذشته، در حوزه روابط انسان‏ها با یکدیگر روابط چهره به چهره جریان داشت؛ یعنی انسان برای رساندن پیام خویش حتما می‏بایست مسیر دور یا نزدیکی را می‌پیمود تا پیام خویش را ابلاغ نماید؛ اما هم اکنون همه چیز رنگ مجازی به خود گرفته است، به گونه‏ای که ساکنان کره خاکی حتی برای ادامه تحصیل هم نیازمند بیرون آمدن از خانه نمی‏باشند.
این مساله در حوزه علوم اسلامی و تبلیغ هم سرایت نموده است؛ چنان که انسان پیش از ما برای پژوهش‏های خویش می‏بایست حجم وسیعی از منزل یا محل کار خود را به قفسه‏های کتاب اختصاص می‌داد؛ در حالی که پژوهشگر امروزی حجم وسیع‏تری از آن را در قالب یک لوح فشرده در اختیار دارد. از آن مهم‏تر این‌که اینترنت به عنوان سریع‏ترین وسیله ارتباطی و سرعت تبادل چشمگیر اطلاعات توانسته است به در نوردیدن زندگانی سنتی کمک و به عنوان یک ضرورت در میان تمامی اقشار جامعه مذهبی و غیر مذهبی راه باز کند.
با نگاهی گذرا به این شاهراه، به‌راحتی می‏توان دریافت که اینترنت به پیشرفت جهان‌بینی‌ها کمک شایانی نموده است؛ چه بسا اندیشه‌هایی که تا دیروز به فراموشی سپرده شده بودند و هیچ کس طرفدار آن نبود؛ اما هم اکنون عرض اندام نموده و روز به روز بر جمع هواداران آن افزوده می‏شود.
در سال‌های اخیر مراکز علمی - پژوهشی در حوزه علمیه قم و شهرستان‌ها، از این وسیله استفاده شایانی نموده و توانسته‌اند با ایجاد پایگاه های اینترنتی و اختصاص بخش عمده‌ای از آن به پاسخگویی به سوالات و شبهات دینی کمک شایانی به دفاع از کیان اهل‌ بیت (ع) و گسترش فرهنگ نورانی تشیع  و پاسداری از اسلام علوی نمایند .
البته پایگاه‌های پاسخگو به سوالات و شبهات دینی در اینترنت بسیار است و به جرات می توان گفت: بیشتر پایگاه‌های و حتی وبلاگ‌های دینی بخشی از پایگاه خود را به پاسخگویی اختصاص داده‌اند که بررسی همه آن‌ها از حوصله این نوشتار خارج است. از این رو، با انتخاب تعدادی از مهم‌ترین این پایگاه‌ها به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.

هر گاه برای جستجو و شناسایی مطلب و خواسته مورد نظر خود، درون دنیای بزرگ اینترنت قدم نهاده باشید، شاید اولین چیزی که خواسته یا ناخواسته در ذهن شما خطور کرده باشد، اقدام از طریق بهترین و سریع‌ترین ابزار و شیوه برای یافتن مقصود باشد. برای دسترسی به منابع مورد نظر در مدت زمان کمتر، به ناچار باید با راهکار های کاوش در وب و انواع ابزار های مربوط به آن آشنا شد.
ابزار های جستجو در اینترنت متعددند؛ اما بدیهی است که از بین ابزار ‌های کاوش اینترنتی، موتور جستجو و فهرست راهنما دارای اهمیت و کاربرد بیشتری نسبت به سایر انواع می‌باشند. البته بیشتر کاربران عمومی فقط موتور جستجو را می‌شناسند و شاید سایر راه ‌های دسترسی را غیر مفید تلقی می‌کنند. ذکر این نکته راهگشا است که به گونه‌ای می‌توان انواع دیگر را، اقسامی از همین دو نوع به حساب آورد. شاهراه اطلاعاتی را باید به عنوان نوع تخصصی فهرست راهنما و زیر مجموعه آن و فراموتور جستجو، و همچنین پرتال را زیر مجموعه موتور جستجو دانست. شاید به همین علت در برخی متون، ابزار کاوش را دو نوع دانسته ‌اند: موتورجستجو و فهرست راهنما.

عصر کنونی را می‌توان عصر تغییرات نامید. به نظر می رسد این نام می تواند یکی از بهترین نام‌ها برای آن باشد؛ تغییراتی که از فناوری شروع شده و به تغییر در تمامی عرصه‌های زندگی انسانی کشیده شده است.
مهم‌ترین تغییر این عصر، ظهور «فضای مجازی» است.  انسان‌ها در عصر حاضر در «فضایی دو جهانی شده» (عاملی: 1383) زندگی می‌کنند؛ فضایی که هر چه پیشتر می‌رویم چهره‌های جدیدتری از خود را به ما می‌نمایاند.
در این میان، عرصه تعاملات روزمره انسان‌ها  دستخوش تغییرات بسیاری شده است. دکتر عاملی نیز می‌گوید: «مهم ترین تغییری که در فضای دو جهانی شده به وجود آورده تغییر در روابط انسانی است.» (عاملی55،1383) میزان تغییرات به حدی است که می‌توان از تغییر در تقسیم‌بندی‌های رایج تعاملات انسانی سخن گفت؛ تغییری که به دلیل «دو فضایی شدن» سبب نمودهای قابل بررسی در رفتارهای انسان‌ها شده است.
اما نکته در این است که«در فراسوی این ساختار فناورانه انسان‌هایی با خصوصیات بسیار متفاوت و تنوع فرهنگی گسترده‌تر قرار دارند و بدیهی است که این سوال امروز قابل طرح باشد که این جوامع بشری و دست‌کم قسمت اعظم از افراد بشری٬ چگونه برخوردی با تحولاتی که در آگاهی‌ها، نگرش‌ها، روابط، ارزش‌ها و فعالیت‌های آنان روی خواهد داد، خواهند داشت.» (دبیگی،115:1379)
سوالی که در این مقاله در پی یافتن پاسخی برای آن هستیم٬ این است که چرا تعاملات وبلاگی در ایران از فضای مجازی به فضای واقعی کشیده می‌شود. من سعی می‌کنم پس از تعریف انواع تعاملات در فضای واقعی و مجازی و ارایه تقسیم‌بندی برای تعاملات دو فضایی شده در بخش مفاهیم اصلی و سپس ارایه نظریات مک لوهان و مر لو پونتی در بخش نظریه‌ها در بخش سوم خواهم کوشید تا به سوال این مقاله پاسخ دهم و در پایان نیز از مباحث ارایه شده نتیجه‌گیری کنم.