فصلنامه ره آورد نور
پیاپی 5 (زمستان 1382)

سنت معصومین(ع) و احادیث گهربار آنان نه تنها منبعی برای استنباط گزاره های دینی است بلکه مجموعه کاملی برای راهیابی به الگوی عملی زندگی انسانی است. در عصری که نگاه انسان تشنه معنویت به سوی اسلام و تعالیم حیات بخش آن است امواج اقیانوس بی کران احادیث هر تشنه کامی را به وجد می آورد که شاید پاسخ سوالات خود را در آن دریابد.
گرچه در این راستا تلاش عالمان، محدثان و حافظان حدیث و سنت اقدامات گسترده ای برای ثبت و ضبط و ترجمه و شرح و گردآوری این مجموعه گرانقدر انجام داده اند. اما در عصر جهانی شدن که در حوزه معرفت، وضع کنونی و دانش های بشری به چالش کشیده شده و باز تعریف مفاهیم گذشته با مختصات جدید ضرورت می یابد نمی توان نسبت به اهمیت بازنگری در مفاهیم حدیثی و سامان دهی اقدامات نوین مسامحه کرد. در چنین جهانی حدیث و سنت باید به سوالات جدی و چالش برانگیزی در زمینه مدرنیته و تجدد اندیشه ها و مکاتب فکری جدید، روش های نوین اقتصادی، شاخص های نقد و جایگزینی فرهنگ دینی به جای فرهنگ ها و خرده فرهنگ های بشری، تسامح و تساهل دینی، دموکراسی، فمینیسیم، جامعه مدنی و صدها و هزاران مفهوم جدید و نوبنیاد پاسخ دهد.

زنده نگه داشتن میراث فرهنگ اسلامی و بازآفرینی آن و هم تراز قراردادنش با دانش های دیگر، کار ساده و کوچکی نیست و به ثمر نشاندن آن تنها با تشکیل همایش و گردهمایی های علمی و کارهای سریع و زود ممکن نمی شود؛ بلکه نیازمند کار سترگ تاریخی است که تلاش پیوسته و خستگی ناپذیر به دنبال داشته باشد تا از این راه بتوان غبار کهنگی سده های گذشته را زدود.
    از مهم ترین طرح های بزرگ و تاریخی، تدوین و نگارش دانش نامه ها و دایره المعارف هاست که امروزه بسیار مورد توجه و عنایت قرار گرفته است. شیوه دایره المعارف نویسی یکی از شیوه های ارزنده ای است که در نشر فرهنگ و دانش در قطع گسترده مورد توجه است؛ زیرا به علت فراوانی و گسترش و تحول سریع علوم، آگاهی از آنها برای هر کسی آسان نیست.
    با نگرشی بر موسوعه ها و دانش نامه های تخصصی که در طول زمان های گذشته نگارش شده، به نکته هایی می رسیم که به ظاهر، در نگارش و تدوین دانش نامه های امروزی مورد غفلت قرار گرفته و یا کم توجهی می شود. در هر دوره، دانش نامه ها براساس نیازهای زمان و مقتضیات عصر تهیه و تدوین می گشت. در حقیقت، با توجه به موضوعات و مفاهیم و نیز زبان و نیازهای زمان در راستای پاسخگویی به آنها این دانش نامه ها تهیه و تدوین می شد.

یکی از شاخه های علوم اسلامی که نقش مهمی در دستیابی به سنت نبوی صلی الله علیه وآله وسلم و سخنان ایمه علیهم السلام دارد، علم رجال است. فقیه، محدث و هر عالم دینی با تمسک به اطلاعات موجود در کتب رجال و نقد و بررسی آنها، پیرامون صحت و اعتبار یکایک روایات نظر می دهد. از این رو، علم رجال همواره به عنوان یکی از پایه های اجتهاد و استنباط احکام شرعی مطرح بوده است.
    مجتهدان و علمای اسلام، در گذشته توجه ویژه ای به علم رجال داشته اند، اما امروزه به علت مشکلاتی که در مسیر پژوهش و تحقیق در این علم وجود دارد، پژوهشگران اندکی در این رشته به کاوش می پردازند. این در حالی است که تدریس و تحصیل علم رجال در حوزه های علمیه در زمان های اخیر تا حدودی مورد غفلت قرار گرفته و رونق سابق خود را از دست داده است.
    برنامه «درایه النور» که نخستین نرم افزار تخصصی رجالی شیعه است، به بررسی و بازسازی اسناد کتب اربعه حدیثی و کتاب «وسایل الشیعه» و شناسایی راویان آنها پرداخته است. کتب هشت گانه  رجالی و معجم رجال الحدیث نیز در این برنامه گنجانده شده و امکانات گسترده پژوهشی در ابعاد مختلف علم رجال، در آن منظور گشته است.
    نرم افزار «درایه النور» با هموار کردن مسیر پر پیچ و خم علم رجال، گامی در رونق دوباره این علم در حوزه های دینی محسوب می گردد. با استفاده از این برنامه رایانه ای، شناسایی راویان و ارزیابی اسناد با سهولت و در کمترین وقت انجام می گیرد و قابلیت های گوناگون آن بهره مندی از فواید علم رجال را برای علاقه مندان میسر می سازد.

چندی پیش برخی از فضلا و دانش آموختگان حوزه نامه ای به محضر رهبر معظم انقلاب ارسال کردند که در آن از وضعیت کنونی علوم دینی و ضرورت تحولات اساسی در روند تولید علم، سخن رفته بود. معظم له در پاسخ خود مضمون نامه نویسندگان را تایید و نسبت به پی گیری جدی آن سفارش اکید فرمودند.
    به منظور هم اندیشی و کسب نظریات و آراء متصدیان پژوهش های دینی دبیرخانه نهضت تولید علم، دیداری با حجه الاسلام و المسلمین دکتر شهریاری داشت تا دیدگاه های ایشان را درباره جنبش نرم افزاری و تولید علم به ویژه در حوزه علوم دینی جویا شود. آنچه تقدیم می شود گزارشی از این جلسه علمی است.

شبکه جهانی اینترنت بستری مناسب برای تبادل اطلاعات و ابزاری کارآمد جهت معرفی فکر و اندیشه، آیین و مذهب، اقتصاد و تجارت، هنر و زیبایی می باشد که انسان قرن بیست و یکم را با فراوانی اطلاعات و سهولت دستیابی به آنها مواجه نموده است.
    در حال حاضر، بیش از هزار پایگاه بزرگ و کوچک شیعی به اطلاع رسانی در باره مکتب تشیع و معارف اهل بیت علیهم السلام پرداخته و مطالب فراوان و متنوعی را به زبان های مختلف در اختیار کاربران خود قرار داده اند. آنچه در این نوشتار عرضه می شود، گزیده ای از برنامه ها و مطالب حدیثی پایگاه های شیعه و سنی در شبکه اینترنت است که براساس تفحص نگارنده، مهم ترین و بهترین مطالب عرضه شده در این جهت می باشند.
    برای اطلاع از چگونگی اطلاعات حدیثی در اینترنت، ابتدا مروری اجمالی بر ریوس مطالب پایگاه های شیعه و سپس نگاهی گذرا بر اهم مطالب پایگاه های اهل سنت داشته، در پایان به یک بررسی مقایسه ای بین آنها می پردازیم.

استفاده بهینه از آثار به جای مانده از پیشینیان و بهره مندی مطلوب از دستاوردهای علمی نویسندگان معاصر، همواره مورد توجه دانش پژوهان بوده و هست. آنچه این مسیر را هموار می سازد و محققان و اندیشمندان را در بهره گیری بهتر از وقت و امکانات موجود یاری می رساند، اطلاع رسانی صحیح و ارایه محصولات نوین فناوری در حوزه علم و فرهنگ می باشد.
    در این مقاله نیز به معرفی مهم ترین نرم افزارهای موجود در زمینه حدیث می پردازیم و به طور اجمال با محتوا و قابلیت های این برنامه ها آشنا می شویم. چنانچه علاقه مند به تحقیق در این باره هستید، این مقاله به شما کمک خواهد کرد تا به کمک برنامه های موجود به ساماندهی مطالعات و پژوهش های خود اقدام نمایید و برگستردگی و ارزش تحقیقات خویش بیفزایید.

احادیث به یادگار مانده از خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام گنجینه ارزشمندی از میراث مکتوب شیعی است که حجم عظیمی از معارف اسلامی را در خود جای داده است. بهره برداری از این میراث پربها در گرو شناخت افرادی است که حامل آن به نسل های پس از خود می باشند. این افراد همان راویان اند.
    دانش رجال بامعرفی ویژگی های راوی و معرفی آن به پژوهشگران عرصه های معارف دینی، به گفته گروهی اعتبار بخشیده، آنان را توثیق می کند و احادیث ایشان را مورد اعتماد و قابل استناد می داند و در مقابل، بر اعتماد به گروهی خط بطلان کشیده، آنان را تضعیف می کند و وصف اعتماد را از احادیث آنان برمی دارد تا از این رهگذر، اعتبار یا عدم اعتبار مجموعه واسطه های یک حدیث (سند) را احراز کند.

تحول و دگرگونی، از مهم ترین ویژگی های زمان ماست و کتاب، این بزرگ ترین دستاورد فرهنگ بشری نیز از این امر مستثنا نمانده و کتاب الکترونیکی شکل جدید و دگرگون شده آن به شمار می رود.
    از تولید اولین نسخه های کتاب الکترونیکی در کشور ما بیش از پانزده سال می گذرد و در طی این سال ها، تحول و تکامل فناوری اطلاعات در این مقوله نیز با پیشرفت فراوانی روبه رو بوده است.
    امروزه کتاب الکترونیکی در حیات علمی اغلب دانش پژوهان و فرهیختگان این مروز و بوم راه یافته است و دیگر کمتر اندیشمندی را می توان یافت که در حوزه کار خویش از این دستاورد بزرگ بهره نجوید.
    کتاب سال جمهوری اسلامی ایران بیست و یکمین دوره خود را پشت سر می گذارد و سالیانی چند است که ضرورت معرفی کتاب سال در بخش نشر الکترونیک توسط صاحب نظران و کارشناسان فرهنگ کشور مطرح شده است. شکر و سپاس خدای منان را که همزمان با بیست و پنجمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نخستین دوره معرفی کتاب الکترونیکی سال انجام می پذیرد.
    در ذیل، گزارش مختصری از فعالیت هایی که به منظور معرفی کتاب الکترونیکی سال جمهوری اسلامی ایران انجام پذیرفته است، به آگاهی می رسد.

یکی از مهم ترین برنامه های رایانه ای در حوزه حدیث اهل سنت، نرم افزار «موسوعه الحدیث الشریف» است که به دلیل قابلیت های گسترده، در حدیث پژوهی شیعه نیز کاربرد فراوانی دارد. چندی پیش، این برنامه در فصلنامه علوم حدیث توسط آقایان توکلی و امینی معرفی و نقد شده است. به لحاظ اهمیت این نرم افزار، خلاصه مقالات مذکور تقدیم می گردد.

روایات اسلامی که بعد از قرآن کریم دومین منبع اصلی دین به شمار می رود، از اهمیت زیادی در فهم احکام الهی و نیز ترویج اخلاق اسلامی در جامعه برخوردار است. از این رو، ایجاد و گسترش پایگاه های حدیثی به منظور نشر حدیث و معارف اهل بیت علیهم السلام ضروری به نظر می رسد و توجه خاص مراکز و موسسه هایی را که در این زمینه فعالیت می کنند، می طلبد.
    پایگاه حدیثی موسسه تحقیقاتی دارالحدیث با نشانی www.al-hadith.net که تنها پایگاه تخصصی حدیثی شیعه محسوب می گردد، اگرچه بنا بر اظهار نظر مسیول این پایگاه، هدف اصلی از تاسیس آن، معرفی موسسه فرهنگی دارالحدیث است، اما کاربران و محققان علوم حدیث از این پایگاه انتظارات زیادی دارند و خواستار ارایه هرچه بهتر و مطلوب تر مباحث حدیثی می باشند.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی از بدو تاسیس، تلاش خود را برای به کارگیری رایانه و فناوری جدید در خدمت علوم اسلامی، از جمله حدیث، متمرکز ساخته است و از جمله نخستین نرم افزارهایی که در اوایل دهه هفتاد شمسی به جامعه محققان عرضه نمود، معجم حدیثی «نور الفاظ» بود که تقریبا تمامی منابع حدیث را شامل می شد و به عنوان نسخه اول نرم افزار حدیثی نور عرضه گردید.
    در طراحی نرم افزارهای نور، تلاش بسیاری صورت گرفته است که کاربران بتوانند به سهولت از تمامی امکانات این نرم افزارها بهره برداری کنند. از جمله با ارایه رابط کاربر برنامه ها به سه زبان: فارسی، عربی و انگلیسی و ایجاد ارتباط منطقی بین منوها، پنجره ها و سایر عناصر صفحه و نیز سازماندهی و در دسترس قرار دادن امکانات مرتبط با هم در پنجره ها و منوهای واحد، تا حد زیادی این هدف تامین شده بود. اما با توجه به اینکه استفاده از ابزار رایانه ای در تحقیقات علوم اسلامی پدیده ای نوظهور به شمار می رفت، تهیه کتاب راهنما برای کسانی که نیازمند کمک و توجه بیشتری در استفاده از برنامه های نور بودند، وجهه همت مرکز بوده است که از این میان می توان به کتاب «راهنمای معجم الفاظ» که در آن زمان تدوین شد و در اختیار علاقه مندان قرار گرفت، اشاره کرد.
    با ارایه نرم افزارهای نور در محیط ویندوز، تهیه کتاب راهنمای مستقل برای هر نرم افزار ضروری به نظر نرسید و به عرضه راهنمای فعال (Help) در تمام قسمت های هر برنامه اکتفا گردید.

هر کس برای جستجوی مقالات و مطالب مورد نیاز خود در اقیانوس اطلاعات اینترنت، به موتورهای جستجو نیازمند است. این موتورها به دو گروه عمومی و تخصصی تقسیم می شوند. بیشتر ما جستجوگرهای عمومی را می شناسیم که مشهورترین آنها «گوگل» و «آلتاویستا» است. اما جستجوگرهای تخصصی، موتورهایی هستند که در حیطه یک موضوع خاص جستجو می کنند. آنها پایگاه های مربوط به موضوع خود را در وب شناسایی و به پایگاه داده خویش اضافه می کنند. فرآیند تحقیق در این گونه موتورها مانند جستجوگرهای عمومی و معروف با وارد کردن واژه در کادر جستجو انجام می گیرد. در برخی از آنها علاوه بر جستجوی کلید واژه، جستجو از طریق فهرست راهنما و دسته بندی موضوعی اطلاعات نیز امکان پذیر است. البته گروهی، جستجو در یک موضوع خاص را تنها از طریق دسته بندی موضوعی و فهرست راهنما انجام می دهند.
    جستجوگرهای تخصصی شامل جستجو در موضوعات کلی و عام و موضوعات جزیی و خاص می شود؛ مثلا برای جستجو در زمینه دین چند نوع موتور جستجوی تخصصی وجود دارد؛ برخی از آنها شامل اطلاعات و پایگاه هایی در باره دین به صورت کلی و اعم از ادیان و مذاهب مختلف می شود و برخی دیگر فقط در یکی از ادیان یا مذاهب جستجو می کند، مانند جستجوگرهایی که در زمینه اسلام، مسیحیت، بودایی و یهودیت جستجو می کنند. تعداد موتورهای جستجوی تخصصی بسیار زیاد است و در بیشتر زمینه های علمی، اقتصادی، هنری و بسیاری از موارد دیگر کاربرد دارد. در این نوشتار با قابلیت های گوناگون برخی از جستجوگرهایی آشنا می شوید که در زمینه ادیان جستجو می کنند.

انگیزه اصلی تالیف اثر حاضر، پاسخگویی به نیاز محققان و دانشجویان به طور عام، و پژوهشگران علوم اسلامی و علوم انسانی به طور خاص، برای بازیابی بهینه اطلاعات و ارایه مرجعی راهنما برای کاوش در اینترنت است. با گذشت چندین سال از پدید آمدن ابزارهای کاوش، احساس می شود که تعداد قابل توجهی از محققان، هنوز با شیوه جستجوی موفق و کارآمد در وب آشنایی کافی ندارند. بدین جهت، در این کتاب تلاش شده است تا اصول و مهارت های لازم برای امر مورد بررسی قرار گیرد.

مانویل کاستلر نویسنده کتاب «در باره عصر اطلاعات» معتقد است اگر در گذشته از طریق بازوی کار و کار مکانیکی در کارخانه ها موتورها حرکت داشتند، امروزه این کارها از طریق اطلاعاتی که به وسیله اینترنت مبادله می شود انجام می گیرد و دنیا هم اینک از راه اطلاعات مسیر پیشرفت را طی می کند. در سال 1992م ال گور معاون کلینتون برای نخستین بار اصطلاح بزرگراه های اطلاعاتی را به کار برد و برنامه ملی ایجاد بزرگراه های اطلاعاتی و زیرساخت های اطلاعاتی را مطرح کرد. به دنبال آن در سال 1994م در اولین کنفرانس اتحادیه بین المللی ارتباطات از راه  ITUیک سیاست پنج اصلی در این راستا مطرح شد.
    نظر به اهمیت فناوری اطلاعات در فرهنگ، اقتصاد و دیگر جوانب ملل و کشورها به پاره ای از دلایل عدم رشد این صنعت در کشور اشاره می شود.

«سیستم عامل ملی»، نامی است که شورای عالی انفورماتیک کشور بر روی سیستم عامل «لینوکس» گذاشته است؛ پروژه (سیستم عامل ملی) که شورای عالی انفورماتیک ایران به رهبری ICT پیشرفته دانشگاه صنعتی شریف در سال 1379 کلید زده شد. به گفته مجید صیدی مدیر پروژه فارسی سازی لینوکس برای تدوین سیستم عامل ملی، 4 میلیارد تومان بودجه در نظر گرفته شده است و قرار است تا پایان سال 1384 جایگزین سیستم عامل «ویندوز» شود.
    حال با توجه به اینکه 97% از رایانه های شخصی و غیر شخصی در سراسر کشور به سیستم عامل ویندوز مجهز است و به دلیل زبان ساده و سرعت بالا توانسته جای خود را در میان کاربران ایرانی باز کند، ضرورت تغییر سیستم از ویندوز به لینوکس با صرف مبالغ هنگفت و زمان طولانی چیست؟ آیا سیستم لینوکس می تواند پاسخگوی نیازهای کاربران ایرانی باشد؟

در واژه نامه ارتباطات آورده اند: «جامعه اطلاعاتی به جامعه ای گفته می شود که در آن بیشترین سهم تولید ناخالص ملی، از کالاها و خدمات مربوط به اطلاعات و اطلاع رسانی حاصل می شود.»
    با گسترش اینترنت و فناوری نوین، تبادل اطلاعات به صورت نیازی دایمی درآمده است. بر همین مبنا، دنیا در حال گذر از جامعه صنعتی به جامعه اطلاعاتی است. کارشناسان پیش بینی کرده اند که در سال 2005م اولین کشورها وارد جامعه اطلاعاتی می شوند. در آینده ای نه چندان دور، علم و دانش سرمایه هر کشوری خواهد بود. بنابراین، کشورها سعی می کنند خود را برای ورود به این جامعه آماده کنند. ضمن اینکه جهانی شدن نیز این امر را تشدید می کند. ظهور و گسترش «اینترنت»، در ایجاد شرایط گذر از «جامعه صنعتی» به «جامعه اطلاعاتی» اثر شایسته ای داشته است. «اینترنت» که اکنون به قول برخی از محققان ارتباطی، ستون فقرات ارتباطات اطلاعاتی سراسری کره زمین و به عبارت دیگر، «شبکه مادر شبکه های اطلاع رسانی» جهان شناخته می شود، معرف ساختار تحول یافته شبکه اطلاعاتی وزارت دفاع آمریکاست.
    جامعه اطلاعاتی در ایران نیز لاجرم شکل می گیرد و به موازات مشکلاتی که برای نشریات چاپی وجود دارد، بر تعداد کاربران اینترنت افزوده می شود. گسترش سایت ها و وبلاگ ها در اینترنت باعث شده تا محتوای فارسی در رده چهارم زبان های دنیا قرار گیرد. اما این موقعیت باعث نشده که ایران در جامعه اطلاعاتی حضوری چشمگیر داشته باشد.