فصلنامه ره آورد نور
سال سیزدهم شماره 48 (پیاپی 65، پاییز 1393)

آدمی به منظور دستیابی آسان و سریع به اطلاعات، می کوشد بر پایه نظم و ترتیبی خاص حرکت کند و به مجموعه سازی و ثبت نظام مند دانش مبادرت ورزد تا در صورت نیاز، به پردازش، تحلیل یا استفاده آسان از آنها بپردازد؛ چنان که اشیا را نیز برای بهره مندی و کاربرد بهتر، بر مبنای نوعی طبقه بندی مشخص، سامان دهی می کند؛ مثلا کالاهای تجاری در فروشگاه ها بر اساس اصولی معین و پذیرفته شده، چینش و ارایه می شوند. امروزه با گسترش علم و فناوری و رشد چشمگیر اطلاعات، بحث سازمان دهی دانش به مثابه امری گریزناپذیر در کتابخانه های رقمی، بایگانی ها و پایگاه دادگان، مطرح شده است. با تولید روزافزون اطلاعات، نیاز به سامان دهی و طبقه بندی منطقی آنها، بیش از پیش احساس می گردد؛ خاصه آن گاه که انبوهی از منابع علمی در فضایی اندک، به شکل رقومی آشکار می شوند و برای دسترسی بهینه به این منابع، نظام مندی و سامان دهی متناسب با هر دانش نیز به طور جدی ضرورت می یابد تا کاربران در میان این حجم بزرگ دادگان، سردرگم نشوند. بدیهی است که این سامان مندی ها، باید بر پایه نظام هایی صورت گیرد که در ادوار گوناگون، شکل های گوناگونی به خود گرفته اند. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی که محتوای علوم اسلامی و انسانی را در بستر وب و برنامه های برون خط منتشر می کند، از چارچوب و نظم مشخصی در این حوزه پیروی می نماید که البته بیشتر این سازمان دهی ها، حاصل کوشش پژوهشگران مرکز به شمار می روند. از همین روی، شایسته می نمود که کارهای صورت گرفته در مرکز، با روش هایی که امروزه در مجامع علمی دانش اطلاعات و کتاب داری، برای سازمان دهی دانش به کار می رود، مقایسه شود تا از این رهگذر، نظریه ها و نوآوری های به کاررفته برای ارایه دیجیتالی اطلاعات در تولیدات نور، به خوبی تبیین گردد و استانداردها و مباحث جدید در این عرصه معرفی شود و همچنین، ارزش فعالیت های پژوهشگران این مرکز در حوزه غنی سازی متون، به آگاهی جامعه علمی برسد و مبادی نظری آن شناسانده شود و از سوی دیگر، این الگوها در معرض نقد و ارزیابی کارشناسان و متخصصان این فن قرار گیرد. در همین راستا، فصلنامه «ره آورد نور» در این شماره به طور مستقل به ارایه مقالاتی علمی در این باره پرداخته که بیانگر برخی نظام های سازمان دهی اطلاعات، ویژگی ها و کاربرد آنها است. هدف از انتشار این ویژه نامه، آن است که ضمن معرفی فعالیت های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در زمینه سازمان دهی اطلاعات، نظام های سنتی و نوین سازمان دهی دانش که در حوزه مدیریت اطلاعات مطرح است، بررسی و تبیین گردد. به طور کلی، مقالات این ویژه نامه در سه محور ارایه شده اند:1. کلیات سازمان دهی دانش و الگوهای سنتی و نوین در آن: در این محور، به مباحث زیر پرداخته شده است:تبیین اصطلاح های مطرح در حوزه سازمان دهی دانش و مفاهیم آن؛ معرفی نظام های سنتی سازمان دهی دانش و کارکردهای آنها؛ معرفی نظام های نوین سازمان دهی دانش؛ تقویت برچسب گذاری اجتماعی با نظام سازمان دهی دانش؛ استفاده از اصطلاح نامه ها برای تقویت جست وجو. 2. مبانی نظری در سازمان دهی دانش: در این بخش، موضوعات ذیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است:نقش هرمنوتیک در ساختن نظام های سازمان دهی و بازیابی اطلاعات؛ تبیین مبادی معرفت شناختی سازمان دهی دانش. 3. الگوهای سازمان دهی دانش در تولیدات نور: این قسمت نیز عهده دار تبیین مباحث زیر می باشد:معرفی نظام های سازمان دهی دانش در برنامه های مرکز (نور)؛ معرفی معاجم موضوعی؛ درختواره، به عنوان ابزاری سلسله مراتبی در سازمان دهی اطلاعات؛ معجم تخصصی یا حاشیه نگاری متون. گفتنی است که مقالات ویژه نامه حاضر، حاصل مطالعات و پژوهش های محققان بخش طرح و برنامه معاونت پژوهشی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در سال های 1389 1392 می باشد که به کوشش پژوهشگر و نویسنده گرامی، آقای مصطفی علیمرادی، برای انتشار آماده سازی گردیده است.

هر حوزه ای از دانش، اصطلاح ها و عبارت هایی دارد که دارای تعاریف و معانی ویژه است و متخصصان آن حوزه برای آن ها در نظر گرفته اند. ممکن است هر یک از این اصطلاح ها در دیگر رشته های علوم، یا حتی در زیررشته های دیگر یک علم، معانی و تعاریف دیگری داشته باشند. در حوزه سازمان دهی اطلاعات که از مباحث مطرح در علم کتابداری و اطلاعات است، اصطلاح هایی خاص مطرح است که در ذیل به برخی از رایج ترین آنها پرداخته خواهد شد.

نظام های سازمان دهی دانش، دارای کارکردهایی هستند که عمده آنها، در فراهم آوردن زمینه ای مناسب برای سهولت دسترسی به منابع عظیم اطلاعات با استفاده از نظم دهی و مرتب کردن آنها بر پایه فهرست ها، و دسته بندی شان در نظام هایی از پیش تعیین شده، خلاصه می شود. در ذیل، افزون بر شمردن این کارکردها، تبیین هر یک نیز عرضه خواهد شد.

سازمان دهی دانش در هر دوره، با توجه به نوع دادگان و حجم آنها، شکل هایی گوناگون داشته؛ هرچند که نوع نظام ها، تقریبا یکسان بوده است. امروزه با توجه به گسترش روزافزون پژوهش های میان رشته ای و ارتباط های تنگاتنگ رشته های گوناگون علمی به یکدیگر، لزوم داشتن شبکه ای به هم پیوسته از مفاهیم در رشته های گوناگون بسیار حس می شود. یافتن ارتباط های شبکه ای و متقابل میان مفاهیم و اشیاء، زمینه ای فراهم خواهد کرد که از یک سو جست وجوی کاربران با سرعت و دقت بسیار به نتیجه بینجامد و از سوی دیگر، افق های نو در کشف دانش به روی پژوهشگران گشوده شود. در این مقاله، به بررسی رهیافت های نوین به سازمان دهی دانش پرداخته خواهد شد.

سازمان دهی دانش و متن کاوی، در بازیابی دقیق اطلاعات کاربرد بسیاری دارند. از این رو، متن کاوی می تواند کارکردهای بسیاری در بهبود سازمان دهی دانش داشته باشد. اگرچه متن کاوی، به ویژه در بخش یادگیری ماشینی و به دست آوردن اسناد و نمونه های آموزشی، نیازمند نظام های اصطلاح نامه، طبقه بندی، فهرست نویسی و نمایه سازی است، سازمان دهی برای تسریع کار خود، نیازمند فنون متن کاوی و نتیجه کارهای آن خواهد بود تا هم سرعت کار خویش را افزایش دهد و هم هزینه هایش را بکاهد. در این نوشتار، به کارکردهای متن کاوی در حوزه سازمان دهی دانش پرداخته خواهد شد.

اطلاعات فهم و ادراک دانش، از فردی به فرد دیگر و نیز در حالات گوناگون یک فرد، متفاوت است. این امر سبب می شود درخواست کاربران در نظام های سازمان دهی دانش، به سبب متفاوت بودن فهم ایشان با اندیشه سازندگان نظام های سازمان دهی، به گونه کامل پوشش داده نشود. این مسیله که در متون مربوط به علم اطلاعات تحت عنوان «هرمنوتیک اطلاعات» مطرح است، به شیوه های گوناگون بررسی شده است. در این مقاله، به توصیف هرمنوتیک اطلاعات پرداخته خواهد شد.

نمایه سازی موضوعی و طبقه بندی سنتی، در بسیاری از مجموعه های رقمی اجراشدنی نیستند. ابزارهای خودکارشده و برچسب گذاری اجتماعی، بیشتر به مثابه دو راه حل ممکن پیشنهاد شده اند؛ هرچند هر دوی آنها معایبی دارند و بسته به هدف و زمینه استفاده از آن، مستلزم نظارت و دست کاری اند. این مطالعه، راه های تقویت برچسب گذاری اجتماعی از طریق نظام های سازمان دهی محتوا، با نظری به تقویت کیفیت برچسب ها برای افزایش کشف اطلاعات و اجرای بازیابی را بررسی می کند. مزیت های استفاده از برچسب های اجتماعی و اصطلاح های کنترل شده، شامل تقویت نظام های سازمان دهی دانش با مفاهیم جدید نیز تبیین خواهد شد.

موتورهای جست و جو به گونه سنتی عرضه کننده رابط کاربر ساده برای جست وجوی کلیدواژه ای اند و بر پایه کلیدواژگان جست وجوشده، اسناد موجود در پایگاه دادگان را در شکل فهرستی از نتایج دارای پیوند (لینک) به کاربر عرضه می کنند. با توجه به مشکلات موجود در جست وجوی کلیدواژه ای در بازیابی اطلاعات و عرضه نتایج غیرمرتبط فراوان و دربرنداشتن همه اسناد مرتبط، راه های دیگری برای تقویت جست وجو پیشنهاد شده است که بر پایه آنها، روابط مفهومی تری میان اسناد بازیابی شده وجود دارد. استفاده از ابزارهایی مانند اصطلاح نامه ها از راهکارهای موجود در مفهومی کردن روابط میان پرس وجوی کاربر و نتایج عرضه شده است. در این مقاله، به بررسی فواید استفاده از اصطلاح نامه در بازیابی اطلاعات پرداخته خواهد شد.

عرضه منابع و کتاب های چاپی به شکل رقمی، سال هاست که رونق یافته و با سهولت شیوه های رقمی سازی و دسترس پذیری عمومی ابزارهای آن، این روند در روزگار کنونی شتاب بیشتری گرفته است. بسیاری از سازمان ها و یا افراد عادی، مجموعه ها و پایگاه های دادگانی را در اختیار دیگران قرار می دهند که گاه ارزش خاصی به این منابع نمی افزایند و تنها شایسته عنوان کتاب الکترونیک اند. گاه نیز اطلاعات این مجموعه ها با استفاده از نظام های سازمان دهی دانش، سامان مند می شود. در این نوشته، ضمن بیان کلیاتی درباره سازمان دهی دانش، به نظام های به کاررفته در سازمان دهی اطلاعات عرضه شده در برنامه های مرکز پرداخته و پیشنهادهایی نیز برای تکامل و بهبود آن عرضه خواهد شد.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، با الگوهایی خاص، محتوای برنامه های تولیدی خود را برای بازیابی دقیق و آسان اطلاعات، نظام مند ساخته است. فراداده هایی که در طی این سازمان دهی ایجاد شده، خارج از ساختار الگوها و نظام های سازمان دهی نیز می توانند برای ایجاد نظام هایی نوین بسیار سودمند باشند. در این مقاله، به چگونگی استفاده از این فراداده ها در شکل دهی نظام های نوین سازمان دهی دانش پرداخته خواهد شد.

از جمله نظام های استفاده شده در سازمان دهی اطلاعات در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، درختواره است که رهیافتی نو در این زمینه به شمار می رود. در این شیوه، کاربران افزون بر آشنایی با جایگاه هر اصطلاح در حوزه موضوعی خاص، از اصطلاح های مرتبط با آن آگاه شوند و به متون مرتبط با هر اصطلاح نیز دست می یابند. در این نوشتار، به تبیین و توضیح این شیوه و مقایسه آن با نظام های مشابه در بیرون از مرکز پرداخته خواهد شد.

از ابداعات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در سازمان دهی به محتوای برنامه های تولیدی خود، معجم تخصصی است که بر پایه آن، متون گوناگون هر علم تحت عبارت ها و اصطلاح های متداول در آن دسته بندی می شوند. این شیوه، از آن جهت نوآوری به شمار می رود که پیش تر، در مجامع علمی، از این شیوه برای دسته بندی متون در برنامه های رقمی استفاده نشده بود. در این نوشته، به معرفی این شیوه برای سازمان دهی محتوا پرداخته خواهد شد.

تحلیل متن (Text Analysis)، زمانی حوزه ای از مطالعه در پردازش زبان طبیعی و بازیابی اطلاعات بوده است. از آنجا که بیشتر فنون جست وجوی اینترنت مبتنی بر متن است، تحلیل متن همچنین اجازه گسترش به حوزه اینترنت را نیز یافته است. به گونه معمول، داده های متنی نیمه ساختاریافته اند و انسان می تواند به سادگی آن را بخواند و تفسیر کند. فنون تحلیل متن ممکن است به استخراج ویژگی های کلیدی مرتبط از یک متن، طبقه بندی اسناد متنی مبتنی بر محتوای مفهومی، نمایه سازی اسناد، استخراج دورنمای مجموعه بزرگ اسناد متنی، سازمان دهی مجموعه های بزرگ اسناد به شیوه ای موثر، بهبود تاثیر فرایند جست وجوی خودکار و نیز تشخیص اسناد اضافی در پایگاه داده های متنی بزرگ به کار رود.