فصلنامه ره آورد نور
سال چهاردهم شماره 51 (پیاپی 68، تابستان 1394)

وب جهان گستر، شبکه ای عظیم از منابع اطلاعاتی است که به منظور نشر اطلاعات برای استفاده انسان ها ساخته شده است. در نتیجه، بسیاری از این اطلاعات در وب، متناسب با درک انسان طراحی شده است. شاید بتوان مسیله اصلی در وب امروزی را نیز این دانست که اطلاعات به گونه ای گرد آمده است که در جست وجویی آن ها، نتایج فقط برای انسان ها قابل فهم است؛ نه برای ماشین. با افزایش اندازه این وب و دردسترس بودن فناوری های نوین، مانند برنامه های تلفن همراه و دستگاه های هوشمند، نیاز شدید به دردسترس قراردادن اطلاعات موجود در وب جهان گستر برای برنامه های رایانه ای که این اطلاعات را به نفع کاربر جست وجو، فیلتر، منتقل، تفسیر و تلخیص می کنند، احساس می شود. وب مفهومی، در پی آن است تا اطلاعات متنوع و گوناگون را به گونه ای دسته بندی کند که رایانه بتواند آن را بخواند.

درست همان گونه که جامعه صنعتی قرن 19 و 20 مبتنی بر منابع طبیعی بود، شاید بتوان جامعه کنونی را بر اطلاعات استوار دانست. همچنان که فقدان منابع در جامع صنعتی مانع از پیشرفت آن می شد، عدم تبادل اطلاعات، راه پیشرفت را در جامعه اطلاعات ناهموار می کند. از همین روی، در این روزگار، تبادل اطلاعات برای حوزه های بسیاری از جامعه، اهمیت اساسی دارد؛ به گونه ای که شرکت ها محصولات خود را در فروشگاه های برخط معرفی کرده، سفارش های الکترونیک را با متصدیانش تبادل می کنند؛ در حوزه پزشکی، اطلاعات کلی بیماران پزشکان، بیمارستان ها و بیمه های سلامت متبادل می شود؛ مدیران عمومی اطلاعات مالیاتی را از کارمندان دریافت نموده، خدمات برخط را به شهروندان ارایه می کنند. فناوری های جدیدی که از تبادل سریع و دقیق اطلاعات حمایت می نمایند، به منزله پاسخی به این اهمیت فزاینده تبادل اطلاعات رو به افزایش است. نمونه بارز چنین فناوری جدیدی، وب مفهومی نام دارد. فناوری معنایی، معضل پیچیدگی اطلاعات را با فراهم کردن ملزومات عرضه و پردازش اطلاعات حل می کند. در این مقاله، به بررسی وب مفهومی می پردازیم.

اطلاعات، سبب برتری است و هر شخص یا گروهی که اطلاعات بیشتری داشته باشد، توانمندتر از دیگری خواهد بود. در میان مراکز اسلامی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، با داشتن دادگان عظیم متنی در حوزه علوم اسلامی، و نیز فراداده های برگرفته از این متون، جایگاهی ویژه دارد که برای استفاده بهتر از آن، هماهنگ سازی و تقویت آن منابع مرجع، لازم به نظر می رسد. در این مقاله، گونه های فراداده های موجود در مرکز برشمرده شده، راهکارهای ایجاد شبکه ای مفهومی از آن بیان می شود.

کاربران، به مثابه غایت نظام های ذخیره سازی و بازیابی اطلاعات، نقشی مهم در این نظام بر عهده دارند که تنها به مصرف اطلاعات محدود نیست؛ بلکه می توان از ایشان در تقویت نظام های بازیابی استفاده کرد. از این رو، تعاملات کاربران با نظام های بازیابی و رفتارهای اطلاع یابی ایشان، از داده های بسیار سودمند و مبنایی برای سازمان دهی دانش در پایگاه دادگان و کتابخانه های رقمی به شمار می رود. در این مقاله، به بررسی لاگ کاربران و چگونگی استفاده از آن در بازیابی اطلاعات پرداخته خواهد شد.

امروزه با توجه به فزونی اطلاعات رقمی، یکپارچه سازی و میان کنش پذیری، از مهمترین مسایل مطرح در علم اطلاعات و دانش شناسی به شمار می رود. به نظر می رسد، برای مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی که در ساختارها و نظام های گوناگون به عرضه محتوا پرداخته است، پرداختن به میان کنش پذیری و یکپارچه سازی ضروری باشد. در این مقاله، به تبیین میان کنش پذیری و نیز راهکارهای میان کنش پذیری در برنامه های مرکز پرداخته خواهد شد.

دانشنامه ها، از منابع مرجعی اند که برای به دست آوردن دانش آنی و متقن درباره مفاهیم و اصطلاح های خاص در علوم گوناگون، کاربرد فراوان دارند. آنچه در دانشنامه ها بسیار با اهمیت است و حتی می توان گفت قوام دانشنامه به آن است، مستندبودن مقالات دانشنامه به منابع متقن و دست اول است. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در کنار برنامه های موضوعی، تخصصی، درختواره و لفظی، برنامه هایی موسوم به دانشنامه نیز عرضه می کند. در این مقاله، به معرفی این نوع از برنامه ها پرداخته، آن را با دانشنامه های چاپی و چندرسانه ای دیگر مقایسه نموده ایم.

ایجاد کتابخانه های رقمی، مبتنی بر انجام فرایندهایی است که بر پایه برخی معیارها و استاندارها صورت می گیرد. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، هم به شکل برخط و هم به شکل برون خط، کتابخانه های رقمی گوناگونی ایجاد کرده است. در این مقاله، به بررسی روندهای ایجاد کتابخانه رقمی در مرکز و مقایسه آن با ساختار استاندارد آن، پرداخته خواهد شد.

نمایه سازی، از نظام های سازمان دهی دانش به شمار می رود که پیشینه کاربرد آن، طولانی است. این نظام سازمان دهی، شکل ها و الگوهای گوناگونی در ادوار گوناگون داشته و در روزگار حاضر نیز با پیشرفت های رخ داده در حوزه هوش مصنوعی و متن کاوی، شکل های نوی از نمایه سازی ماشینی با استفاده از الگوریتم های خاص، در حال انجام و پیگیری است. در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نیز از نمایه سازی، به مثابه یکی از ابزارهای سودمند در سازمان دهی اطلاعات سود جسته می شود. در این مقاله، به بررسی شکل و نظام های گوناگون نمایه سازی و کاربرد آن در برنامه های مرکز پرداخته خواهد شد.