فصلنامه ره آورد نور
سال هفدهم شماره 65 (پیاپی 82، زمستان 1397)

اشاره: دبیرخانه شورای سیاست گذاری فقه معاصر وابسته به معاونت پژوهش مرکز مدیریت حوزه های علمیه، در راستای گفتمان سازی درباره مباحث مربوط به فقه معاصر، آرا و دیدگاه های اساتید معظم و صاحب نظران این عرصه را جویا شده و در قالب کتابی با عنوان «فقه معاصر؛ چالش ها و راهکارها» در دست تدوین و انتشار دارد. مقاله حاضر که به این دبیرخانه ارائه شده، در چهار محور کلی سامان یافته است: 1. ضرورت فقه معاصر؛ 2. بیان وضعیت مطلوب فقه و بررسی وضعیت موجود؛ 3. بررسی چالش های پیش روی فقه معاصر؛ 4. ارائه راهکارهای مناسب جهت نیل به وضعیت مطلوب. امید است که مطالب این نوشتار، مورد استفاده فقه پژوهان و علاقه مندان به مباحث مربوط به فقه معاصر قرار گیرد.

به گزارش واحد خبر مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضاییه، همایش امضای تفاهم نامه همکاری پول مجازی ملی کشور (ققنوس) سه شنبه شب، 9 بهمن ماه با حضور معاون قوه قضاییه و مدیران عامل بانک های: ملی، ملت، پارسیان و پاسارگاد و جمع بسیاری از متخصصان و کارشناسان حوزه اقتصاد، فناوری و حقوق، در محل اسپیناس پالاس تهران برگزار شد. آیت الله شهریاری، معاون قوه قضاییه و رییس مرکز آمار و فناوری اطلاعات، در خصوص چگونگی تولید پول دیجیتال و استفاده از بستر اقتصاد دیجیتال گفت: «در سال 1375 وقتی برای اولین بار اینترنت وارد شهر مقدس قم شد، نگران آن بودیم که در استفاده از این فناوری، برخی از مشکلات به وجود آید؛ اما به برکت تلاش های صورت گرفته، برای نخستین بار اینترنت در شهر مقدس قم راه اندازی شد و در دسترس مردم قرار گرفت و زمانی که مزایای آن بررسی شد، متوجه شدیم این فناوری، یک فرصت مناسب برای ماست.» معاون قوه قضاییه بیان داشت: «ما در گذشته، اغلب اوقات در نمایشگاه کتاب با وسایل ابتدایی مانند چرخ های دستی، به دنبال خرید کتاب بودیم تا آن را تهیه و استفاده کنیم؛ اما پس از «سونامی اول، یعنی اطلاعات» که حجم انبوهی از دیتاها وارد جامعه شد، متوجه شدیم که این فناوری چقدر می تواند مفید باشد و پس از آن و در حدود 10 سال پیش، یک اطلاعات از یک سونامی جدید به دست آوردیم و علت اینکه من اسم این موضوع را سونامی گذاشتم، این است که وقتی اتفاق می افتد، دیگر نمی شود با آن کاری کرد و اگر قرار است برنامه ریزی صورت پذیرد، باید قدرت پیشگیرانه قوی و محکمی داشته باشیم.»

بنیان فعالیت‏های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در طی سی سال که از راه اندازی آن می گذرد، بر ارائه متون دیجیتالی و پژوهش و فراوری منابع و متون اسلامی، با محوریت قرآن کریم و احادیث پیامبر و ائمه معصومان(علیهم السلام) شکل گرفته است. این فعالیت ها، همپای رشد فناوری اطلاعات، در قالب دیجیتال و در سکوهای برخط و برون‏خط، به مخاطبان عرضه شده است. با توجه به جایگاه و اهمیت حدیث در میان علوم اسلامی، بخش مهمی از فعالیت ها و در نتیجه محصولات این مرکز، در زمینه حدیث و خدمت به حدیث اهل بیت(علیهم السلام) بوده است. در این نوشتار، ضمن بیان سیر تکاملی فعالیت های حدیثی مرکز نور، محصولات حدیثی آن معرفی می گردد.  

اعراب گذاری اخبار و روایات، مبتنی بر اطلاعاتی جامع و کامل از رجال، فقه الحدیث، اشتقاق، صرف، نحو، فنون بلاغت و سایر علوم حدیثی است و اعراب کلمات، حامل اطلاعات بسیار پربهایی در زمینه‏های یادشده است. پرواضح است آن گاه که در سند و متن حدیث، دقت لازم شود و اعراب صحیح روی واژگان قرار گیرد و در موارد مشکل و مشتبه، اعراب اصح انتخاب گردد، متن از لحاظ اطلاعات، بالنده و بارور خواهد شد. اگر ناقلان حدیث در هر طبقه بر ضبط صحیح نام های رجال و متون دریافتی از ایمه هدی (علیهم السلام)، تحفظ می‏نمودند و آن را نه فقط در امالی، بلکه در کتابت ها، مورد نظر قرار می‏دادند، گنجینه پربهایی که امروز برای بازساخت آن، احتیاج به ساعت ها تحقیق و مطالعه می‏باشد، از دست نمی رفت. بی شک، اقدام و امر امیرمومنان (علیه السلام) را برای ضبط و اعراب گذاری ثقل اکبر که موجب تحفظ قرآن گردید، باید از وجوه اعجاز و دلایل جاودانگی قرآن دانست. در این راستا، به منظور بازساخت و احیای انبوه اطلاعات در زمینه‏های فقه الروایه و حدیث شناسی، «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی» اقدام به اعراب گذاری متون روایی کرده است. این اقدام خجسته، علاوه بر فایده‏های علمی و تحقیقی، باعث جلوه‏گری متون نورانی ایمه دین (ع) به صورت زیبا و دل‏انگیز نیز می‏شود. ناگفته نماند بسیاری از تحقیقات و زمینه‏های استفاده از رایانه نیز با وجود اعراب، کامل می‏گردد و این دلیلی دیگر برای اهمیت این هدف متعالی بوده است. با ورود رایانه به عرصه علوم اسلامی، اعراب کلمات به نوبه خود در جهت تسهیل و تسریع در فهم بهتر مفاهیم و نقل صحیح‏تر الفاظ مطرح شده و در یک برنامه معجم الفاظ رایانه‏ای، به عنوان مکمل برنامه محسوب می‏شود. اعراب گذاری برنامه‏های رایانه‏ای، فرصتی برای تحقیق در اعراب و تحقق آن، در متون یادشده می‏باشد؛ امری که علاوه بر مفیدبودن آن، مورد توجه و عنایت ایمه (علیهم السلام) بوده و در روایتی از امام صادق (علیه السلام) وارد شده: «اعربوا حدیثنا فإنا قوم فصحاء.» (کلینی، 1407: 1، 52) یکی از معانی این حدیث، اعراب گذاری مصطلح می‏باشد؛ چنان که علامه مجلسی (قدس سره) در شرح آن، به این معنا تصریح نموده است. (مجلسی، 1404: 1، 182) ممکن است برخی این نظر را مطرح کنند که نیازی به اعراب‏گذاری روایات نیست؛ زیرا اکثر مراجعه کنندگان به کتاب های روایی، دانشمندان علوم اسلامی هستند که به زبان عربی مسلط اند و نیازی به استفاده از روایات اعراب گذاری شده ندارند. در پاسخ باید گفت متاسفانه، بسیاری از کلمات عربی به شکل غیرصحیح در میان مردم و حتی طلاب علوم دینی و فضلا متداول گشته است؛ به نحوی که در مورد آن، احتمال خلاف نمی‏دهند و این امر، انگیزه تحقیق بیشتر را به وجود می‏آورد. علاوه بر این، گاهی یک کلمه را به چند وجه می‏توان خواند که هریک از آنها معنایی متفاوت از دیگری دارد، در این صورت، پیداکردن وجه صحیح و مناسب با روایت، امری ضروری است و این کار، گاهی تحقیقات گسترده‏ای را طلب می‏کند که از توان یک شخص، بیرون است. گروه اعراب مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، مسیولیت این امر خطیر را بر عهده گرفته و تاکنون نیز در این راه به موفقیت های قابل قبولی دست یافته است.

متن ویرایش شده، علاوه بر زیبایی ظاهری، به سرعت درک مطلب خواهد افزود و در محتوای رقومی، انتقال انواع اطلاعات میان فرازهای مختلف را آسان تر نموده، مانع فعالیت های موازی در متون مشابه خواهد شد. حرکت به سوی ویرایشگری هوشمند و دقیق متون با استفاده از قواعد و یادگیری ماشین، هدف ارزشمندی است که از جمله می توان سخن پیشوایان دین(ع) را به عنوان ابتدای این مسیر برگزید. ویرایش صحیح روایات، نقش اثرگذار خود را در پژوهش های حدیث محوری چون: «احادیث متحد»، «روایات مشابه»، «ترجمه و شرح روایات»، «پژوهش های موضوعی» و «فرازهای کاربردی» نشان خواهد داد و راهی را برای فعالیت در دیگر متون اسلامی خواهد گشود.

مفهوم «مراکز حدیثی» در علوم حدیث، مصادیق گوناگونی دارد. یکی از مصادیق آن، حوزه‏های جغرافیایی رخدادهای حدیثی و مصداق دیگر آن، موسسه‏ها و سازمان‏هایی است که در زمینه حدیث فعالیت می‏کنند. در این نوشتار، معنای دوم قصد شده است. ازاین رو، مراکز و موسسه‏های حدیثی به اجمال معرفی شده، فعالیت‏هایشان به اختصار بیان خواهد گردید. سپس، به بررسی زمینه‏های استفاده از فناوری‏های نوین اطلاعاتی در علم حدیث می پردازیم و توصیه‏هایی برای بهره‏مندی موثر از این فنون در زمینه مباحث گوناگون دانش حدیث عرضه خواهد شد.

همگانی شدن استفاده از پیام رسان های موبایلی، با وجود ایجاد آسان سازی در ابعاد زندگی انسان، چالش هایی را نیز متوجه زندگی وی ساخته است. انتشار شایعه و عدم دقت افراد در بازنشر مطالب ناصحیح و جعلی بودن برخی محتواها، از جمله این چالش هاست. علاوه بر این روش، اعتبارسنجی این محتوا نیز برای عموم کاربران روشن نیست. نقل احادیث، یکی از مصادیق محتواهای منتشرشده در پیام رسان هاست که با مشکل انتشار احادیث جعلی، ناقص و یا با برداشت ناصحیح مواجه بوده و اعتبارسنجی نیز در آن با معضلاتی همچون تخصصی بودن اعتبارسنجی و در دسترس نبودن منابع برخط روبه روست. به نظر می رسد که استفاده از راهکارهای فنی نظیر ارائه منابع جامع برخط حدیثی به همراه راهکارهای آموزش عمومی و سواد رسانه ای، و همچنین، بسیج رسانه ها در اصلاح فرهنگ مواجهه با حدیث، در بین عموم مخاطبان پیام رسان ها می تواند برطرف کننده چالش های ذکر شده باشد.

صرف نظر از ملاک های مقبولیت حدیث نزد هریک از فریقین، انتساب روایات به پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) و نیز در نزد اهل سنت، مرویات صحابه و تابعان، ضروری می نماید. این مکتوبات پرارزش، با تمامی مشترکات و تفاوت های ساختاری و محتوایی، در کنار یکدیگر و در بستری واحد قرار گیرند تا پژوهشگران حدیثی بتوانند مطالعات گسترده تحقیقی و تطبیقی خویش را به راحتی انجام دهند. این نوشتار، به بررسی ضرورت ها، فایده ها و راهکارهای گردآوری احادیث فریقین در بستر دیجیتال و نیز پاسخگویی به شبهات و دیدگاه های مخالف پرداخته است.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، از جمله مراکز مهم و پیشرو در حوزه تولید محصولات دیجیتالی مربوط به علوم و معارف اسلامی است و بحمدالله، برای پژوهشگران و صاحب نظران، نامی آشناست. از جمله محور هایی که این مرکز در آن به تهیه و عرضه تولیداتی فاخر و کاربردی توفیق یافته، حوزه حدیث، معارف روایی، رجال و درایه است که بیشتر در قالب ویندوزی و وبی عرضه شده است. در این مقاله، کوشیده ایم به اختصار به معرفی نرم افزارها و وبگاه های مرتبط با متون، علوم و معارف حدیثی بپردازیم که مستقیما از سوی مرکز نور ارائه شده اند و از تولیدات اختصاصی آن به شمار می روند.

در بیست و دوم آذرماه سال جاری، نشستی علمی با همکاری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) و انجمن علمی حدیث حوزه علمیه قم، در سالن اجتماعات نور برگزار گردید. در این نشست، محتوای علمی و قابلیت های فنی نرم افزار درایه ‍ النور از سوی ناقدان و ارایه کنندگان، به نقد و بررسی گذاشته شد که در این گزارش، خلاصه ای از آن ارایه می گردد.
دکتر محمدحسین بهرامی، رییس پژوهشکده فناوری اطلاعات علوم اسلامی و مدیر گروه حدیث مرکز نور، به عنوان نخستین سخنران، بعد از تبریک هفته پژوهش و خوشامدگویی به حضار محترم، نکاتی را گوشزد نمود و گفت: «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در طی سه دهه فعالیت خود، توانسته است تاثیر بسیار جدی در حوزه های مختلف: آموزشی، پژوهشی و ترویجی علوم اسلامی بر جای گذارد که این اثربخشی، در حوزه پژوهش، پررنگ تر است. این فعالیت ها، مبتنی بر حجم انبوهی از کارهای پژوهشی این مرکز است؛ پژوهشی که با دیگر پژوهش ها جهت حل مسایل، متفاوت است و در واقع، مقدمه ساز برای پژوهش هایی است که در مراکز دیگر شکل می گیرد.»
دکتر بهرامی در ادامه خاطرنشان کرد: «چند مدتی است که این نگرش در مرکز به وجود آمده است که این پژوهش ها، ثبت و ضبط و منتشر شود و در معرض بررسی و نقد قرار بگیرد تا روند رشد آن، در بعد فنی و محتوایی تسریع گردد. به همین هدف، پژوهشکده فناوری اطلاعات و علوم اسلامی تاسیس شد تا هرچه بیشتر بر کیفیت ابعاد تخصصی و پژوهشی محصولات نور بیفزاییم و در این حوزه، از همفکری کاربران و صاحب نظران نیز استفاده کنیم.»
مدیر گروه حدیث مرکز نور ضمن اشاره به اهمیت جلسه، بیان داشت: «تفاوت این جلسه نقد با دیگر جلسات مشابه، آن است که معمولا نقد برای محصولاتی است که تازه منتشر شده اند؛ ولی این جلسه، برای نرم افزار «درایه النور» است که محصولی شناخته شده برای کاربران و محققان است و نیازی به معرفی ابتدایی این برنامه نداریم. باید اضافه کنم، نقدهایی که مطرح می شود، به دلیل فاصله زمانی تولید این برنامه، ممکن است خود دست اندرکاران نیز برخی از این اشکال ها را متوجه شده باشند و یا به توضیح بیشتر نیاز داشته باشند؛ البته کاستی هایی هم هست که ناقدان محترم مطرح خواهند کرد.»