فصلنامه قبسات
پیاپی 35 (بهار 1384)

فلسفه چیست؟ فلسفه اسلامی چیست؟ احکام و حکم آن کدامند؟ از فلسفه تعاریف گوناگونی ارائه داده اند؛ اما سرانجام به این نتیجه رسیده اند که فلسفه از سنخ اندیشه بوده و شناخت حقایق اشیا به مقدار ممکن است و اگر مجموع اندیشه و انگیزه در تعریف فلسفه اخذ شود، فلسفه را تشبه به خالق، به مقدار ممکن تعریف کرده اند. همان گونه که خدای سبحان هم اوصاف علمی دارد و هم اوصاف عملی، هم عالم است وهم عادل و حکیم، فیلسوف الاهی نیز هم اندیشه ناب و صائب و هم انگیزه سالم دارد. به هر حال، فلسفه یا همان اندیشه بوده و محصول عقل نظری است یا مجموع اندیشه و انگیزه بوده و محصول عقل نظری و عقل عملی، هر دو، است.

مساله رابطه عقل و دین یا به تعبیری فلسفه و دین یا رابطه اعتقاد دینی و عقلانیت و ایمان، یکی از مهم ترین مسائل در حوزه دین پژوهی و فلسفه دین است.
در این حوزه، یک سوال اساسی وجود دارد: آیا اعتقاد دینی، عقلانی است یا غیر عقلانی و ضد عقلانی که باید به آن ایمان آورد؟ در پاسخ به این سوال، در جهان غرب، دو دیدگاه شاخص است: 1. اعتقادهای دینی با عقل سازگاری دارد که به آن عقل گرایی می گویند.
2. اعتقادهای دینی با عقل ناسازگار یا ضد عقل است که به آن ایمان گرایی می گویند. از میان عقل گرایان به دیدگاه توماس آکوئیناس، ایمانوئل کانت و از میان ایمان گرایان به دیدگاه کیرکه گارد، ویتگنشتاین، نورمن مالکوم و پلانتینگا اشاره شده که همراه با نقد و بررسی است.
سه استدلال کیرکه گارد در باب ایمان گرایی یعنی برهان تقریب، برهان تاخیر(یا تعویق) و برهان شور و شوق، بیشتر بحث شده است.
در پایان، دیدگاه اسلام درباره رابطه عقل و دین مطرح و این نظریه مورد تاکید قرار گرفته است که در اسلام به طور کلی هماهنگی بین عقل و دین وجود دارد و ایمان گرایی به صورتی که در غرب مطرح است، در آن مطرح نیست و دلیل آن هم راز وار و غیر عقلانی بودن اصول اساسی مسیحیت و عقلانی بودن اصول اساسی اسلام است.

فلسفه که وفق تعریف، علم به حقایق اشیا را چنان که هست و در حد طاقت بشری، غایت خویش می سازد بی آن که مثل کلام خود را ملتزم به دفاع از وحی و متعهد به توافق با شرع کرده باشد، در بحث از مسائل مربوط به مجردات خارج از ماده، و آنچه تحت تصرف حس و تجربه انسان نیست، تقریبا اکثر اوقات به آنچه در تعالیم ادیان و آرای متالهان اهل کلام است، منتهی می شود و جز در موارد نادر که فکر بر آنچه هست طغیان می کند و عقاید و سنن جاری را مانع سیر و بسط خویش می یابد، اغلب جواب هایی را که دین حاکم و سنت جاری بر محیط و عصر وی تحمیل می کنند می پذیرد و حاصل عدم تعهد وی با آنچه تعهد اهل کلام بدان منتهی می شود، توافق می یابد و آن جا که این توافق مورد تردید واقع شود، به دفاع از فکر یا تاویل در وحی می پردازد و از همین جا است که فلسفه با مقالات ارباب دیانات ارتباط می یابد و سیر در ادیان نظری اجمالی بر تحول عقاید فلسفی را هم دست کم در آنچه به این مسائل مربوط می شود، الزام می کند.
بدین گونه، عمده ترین مسائل فلسفی که بدون حل آن ها زندگی انسان پوچ، و خود انسان محکوم به یاس و خذلان واقع خواهد شد، خیلی پیش از آن که با پاسخ های فلسفی مواجه شود، نزد اصحاب دیانات مطرح بوده است، و آنچه متفرع بر این مباحث می شود و اهل فلسفه به حل و طرح آن ها علاقه نشان داده اند، و از آن جمله شامل جبر و اختیار و خیر و شر و اتقان عالم و عنایت الاهی و سعادت و شقاوت خلق است، پیش از آن که در فلسفه مجال طرح یابد، نزد اصحاب دیانات مطرح شده است، و فلسفه بعدها کوشیده تا آن ها را از صورت مجرد اعتقاد بیرون آورد و کسوت برهانی بر آن ها بپوشاند. در این مقاله نخست درباره ی مشخصه ی دین و فلسفه سخن به میان آمده؛ سپس مناسبات تاریخی این دو آموزه بررسی شده است.

پژوهش فلسفی، یکی از وجوه ممیز انسان از حیوان است؛ همان گونه که حساسیت به دین، یکی دیگر از وجود ممیز این دو به شمار می رود و پیشینه هر دو به قدمت حضور بشر بر روی زمین است. این دو ویژگی ارتباط محکمی با هم دارند و این ارتباط سبب می شود نمودهای این دو ویژگی حیات بشری، (معرفت فلسفی و آموزه های دینی) رابطه تنگاتنگیبا هم داشته باشند. این روابط را به طور معمول تحت عنوان «دین و فلسفه» بررسی می کنند.

دنیای فلسفه در طول تاریخ بلند آوازه خود، چهره های ماندگار و اثرگذاری را به بشر تحویل داده است. فلوطین یا پلوتینوس از جمله آنان یا یکی از سر آمدترین آنان است که اندیشه ها و افکارش از همان زمان در تفکر فلسفی فیلسوفان تاثیر قابل توجهی گذاشت. حتی فلسفه مسیحیت تحت تاثیر او تاسیس شد. فیلسوفان مسلمان نیز از پیروان مشا و اشراق و حکمت متعالیه از دیدگاه ها و افکار او بهره مند شده اند. این نوشتار در پی آن است تا دیدگاه های او را در عرصه ما بعد الطبیعه (البته به اجمال) بیان کند و نسبت دین و فلسفه را در اندیشه هایش نشان دهد.

هویت فلسفه اسلامی در دو ساحت امکان و تحقق، پرسش اصلی نوشتار است. درباره هویت فلسفه اسلامی، دو دیدگاه کلان ایجابی و سلبی را مطرح ساخته اند. پیشینه تاریخی این مساله به فرهنگ مسیحیت بر می گردد؛ اما نگارنده، ضمن بیان امکان فلسفه اسلامی، به تبیین و تحلیل شش رویکرد در باب تحقق اسلامیت فلسفه پرداخته است.
هویت فلسفه اسلامی در پرتو فرهنگ و تمدن اسلامی، جهت گیری، طرح مساله، ابداع استدلال و رفع اشتباه در مقام اثبات و رویکرد مفهوم بلامصداق و بی هویتی فلسفه اسلامی در مقام نفی بیان شده است. هویت فلسفه اسلامی در پرتو اسلام جامع نگر نظریه برگزیده مولف است.

این مقال بر آن است که آرای ابن رشد را در خصوص اصل علیت مورد مداقه قرار دهد.
ابن رشد، انکار علیت را به دلیل ناسازگاری با عقل و اختلال منطق فهم و علم، نامعقول دانسته، تقسیم علت فاعلی به بالطبع و بالاراده را غیر دقیق و و تقسیم به طبیعی و الاهی را نادرست می داند. مولف، موارد نیازمندی معلول به علت را بیان، و قاعده الواحد را از نظر ابن رشد یک خرافه ارزیابی می کند. این مقال، ابن رشد را به سبب نکته سنجی های ظریف و دقیق در موارد گوناگون، فیلسوف و نه شارح به شمار می آورد، و به برخی از نکات می پردازد.

یکی از واژه ها یی که در مجموعه عهد قدیم بارها به کار رفته و به آن با دیدی اغلب مثبت نگاه شده، واژه «حکمت» است. در این مجموعه، برخی از کتاب ها عنوان «کتا ب های حکمت» را گرفته اند. در این مجموعه، رد پاهایی از حکمت نظری یونان دیده می شود؛ اما آنچه برجستگی دارد، «حکمت عملی» است. معنای حکمت و حکیم و کاربردهای آن ها و این که هر یک از دو واژه «حکمت عملی» و «حکمت نظری» چه جایگاهی در این مجموعه دارند و این که آیا آن ها به صورتی سازگار در این مجموعه به کار رفته اند، موضوع این نوشتار است.

از ویژگی های دین هندو که به طور معمول پژوهشگران بدان اشاره می کنند، آمیختگی و پیوستگی دین و فلسفه در این آیین است. این امر را می توان به ویژه در متون اصلی این آیین که به عنوان متون «شروتی» یا «وحیانی» شهرت دارند، مشاهده کرد. «وداها» که بخش اصلی ادبیات وحیانی یا «شروتی» را تشکیل می دهند، مهم ترین متن مقدس هندو هستند که کهن ترین اسناد مکتوب اقوام هندو اروپایی شمرده می شوند. در این آثار، افزون بر اندیشه های اولیه دینی هندوان، نخستین بذرهای اندیشه های فلسفی و عرفانی هندو را می توان مشاهده کرد که البته در ادوار بعد از تحول یا تکامل برکنار نمانده اند.
این نوشتار بر آن است تا ضمن معرفی این ادبیات کهن مهم ترین اندیشه های مطرح در این مجموعه را از دیدگاه هند شناسان مشهور به اختصار گزارش دهد.

نویسنده در این سطور به بیان دیدگاه فلسفی و دینی ویتگنشتاین و پیوند آن‎ها با یک دیگر می‎پردازد. در این باره وی نخست رویکرد فلسفی متقدم ویتگنشتاین را بیان کرده؛ سپس بطور گسترده‎تر دیدگاه متاخر وی و پیوند مفاهیم (بازی های زبانی) و (صور حیات) با دیدگاه ایمان‎گرایانه و غیر معرفت‎بخش او و پیروانش را عرضه داشته است. مترجم در انتها برای ارزیابی آرای ویتگنشتاین بابی گشوده، و مولفه های فلسفی نگرش دینی او را برشمرده و ملاحظاتی بر ان افزوده است.

برخی از متکلمان اشاعره و عرفان و روشنفکران معاصر تحت تاثیر علوم طبیعی و تجربی مدعی اند که براهین فلسفی یا اصلا ناممکن یا فاقد کارکرد مثبت است.
این مقاله به نقد این رهیافت می پردازد. ابتدا امکان شناخت خداوند و مکاتب گوناگون در آن را بررسی می کند؛ آن گاه بعد از اشاره به آرای منکران براهین فلسفی، ادله آنان را به نقد می کشد که مهم ترین آن عبارت از امتناع اقامه برهان برای خداوند به دلیل ماهیت و علت نداشتن است. واپسین دلیل مخالفان، تمسک به دلیل نقلی است که ارزیابی خواهد شد. فرضیه نویسنده در این مقاله، تعمیم برهان به برهان انی و شبه لمی مفید یقین است که اقامه آن برای اثبات خداوند امکان دارد