فصلنامه مشکوه
پیاپی 134 (بهار 1396)

سنت‏های الهی قوانین تغییرناپذیر خداوند است که علم به آنها می تواند راه درست زندگی را به انسان بنمایاند. یکی از راه های دستیابی به این علم، بررسی معناشناسانه واژگان حوزه «سنت»در قرآن کریم است.
در این روش، واژگان کلیدی این حوزه معنایی تعیین شده، ارتباطات آنها از جهات مختلف ارزیابی می‏شود تا نظام معنایی سنت در قرآن کریم آشکار گردد.
پیش نیاز کشف این روابط پیچیده معنایی در نگرشی کلان، داشتن نگاهی خرد و جزءنگر به بنیان‏های معنایی واژگان است.
در نگاه خرد، مولفه های معنایی واژگان کلیدی استخراج می شود، و در نگاه کلان، با ترسیم میدان های معناشناسی و شبکه معنایی، سازوکار و ارتباطات میان واژگان مورد پردازش قرار می‏گیرد. باتوجه به گستردگی موضوع، تحقیق حاضر، تنها نگاهی جزءنگر به تعدادی از واژگان حوزه معنایی «سنن» در قرآن کریم دارد.

«قوه خیال» یکی از نعمت‏های الهی و ابزارهای ادراکات انسانی است که مانند دیگر نعمت‏ها اگر به‏طور شایسته مورد بهره‏برداری قرار نگیرد و به‏خوبی مدیریت نشود، تاثیرات مخربی در نگرش انسان و سرنوشت او خواهد داشت. «توهم در علم روان‏شناسی یکی از اختلالات روانی و به معنای ادراک یا احساسی است که با واقعیت و حقیقت مطابقت ندارد. در قرآن کریم واژه «توهم» به کار نرفته است، لیکن به نظر می رسد از واژگانی همچون: ظن، حسب و زعم برای تداعی مفهوم توهم استفاده شده است. تحقیق نشان می‏دهد که قرآن کریم بر گونه های توهم در انسان، همانند: دو گانه انگاری در ربوبیت، بیهوده انگاری آفرینش، دنیابسندگی و خودبرتربینی تاکید داشته و راهکارهایی را در زدودن انواع توهم ارائه نموده است. این راهکارها بر اساس دو روش شناختی و رفتاری استوار است. از مهم‏ترین رهنمودهای ارائه شده بر اساس روش‏شناختی می‏توان به اصلاح نگرش، هشدار دهی، تاکید برآینده نگری و تشویق به واقعیت گرایی و در روش رفتاری به ارائه الگوی عینی و مجازات‏دهی اشاره کرد.

موضوع پژوهش پیشرو بررسی مفهوم روایتی است که به اشتباه در عرف اهل علم با عنوان «مداد العلماء افضل من دماء الشهداء» شناخته شده است. هر چند اصل مسئله مستند و درست میباشد، اما ظاهر آن در مجامع روایی شیعه به گونه دیگری گزارش شده است. برتری مرکب قلم دانشمندان دین بر خون شهیدان که در واقع به تراوشات قلم و سیاهه های بر جای مانده از آنها اشاره دارد، مطلبی است که با روایات فراوانی که به جایگاه دانشمندان دین و ارزش کاری آنان پرداخته، قابل اثبات و تبیین است. نکتهای که ممکن است به عنوان یک اشکال در کنار چنین روایاتی مطرح شود، این است که چگونه امکان دارد جانفشانی و جانبازی در راه حق در راستای مرزبانی از حدود و جان و نوامیس جامعه اسلامی، ارزشی کمتر از نگارش و پژوهش در جهت تبیین آموزه های دین و دفاع از آنها در برابر شبهات نظری و عملی داشته باشد؟ در واقع میباید به این مسئله پاسخ داد که آیا مرزبانی باورها برتر است یا مرزبانی وطن؟ و کدامیک اصل و اساس و دیگری پیرو آن به‏شمار میآید؟ بیشک دانشمندان دین مسئولیت سنگینی را پذیرفتهاند که در هر عصر و دورهای میباید به مقتضیات آن زمان توجه نمایند و این مسئله در زمان کنونی با وجود خیزش جنگ نرم حساستر است.

آیات 16-19سوره مبارکه قیامت از جمله آیاتی است که در خصوص معنای آن در میان مفسران و محققان بحث به درازا کشیده و دیدگاه های مختلفی درباره آن مطرح شده است. بیشتر مفسران این آیات را جملات معترضه ای درباره قرآن، در میان آیات مربوط به قیامت دانسته اند، اما برخی نیز این آیات را مربوط به موضوع قیامت و در صدد ترسیم صحنه ای از مواقف قیامت دانسته اند. مفسران و محققان برای همه این دیدگاه ها دلائلی را بیان کرده و گاه دیدگاهی دیگر را نیز رد کرده اند، اما به نظر می رسد، هیچ یک از این دیدگاه ها به رغم شهرت و کثرت نقل، مستند کافی نداشته و با ظواهر و سیاق آیات و برخی قرائن قرآنی و روایی همخوانی ندارد. نگارنده معتقد است آیات 16-19 سوره قیامت، در واقع توصیه ای به پیامبر اکرم9 در شتاب نکردن در ابلاغ آیات پانزده گانه ابتدای سوره قبل از اتمام سوره می باشد. در این مقاله، ابتدا هر یک از دیدگاه های مشهور را بیان کرده و نقد می کنیم، سپس دیدگاه جدید و توضیحات و مستندات آن را بیان می داریم.

یکی از ابعاد گسترده دین اسلام مسئله توکل است. توکل یا اتکال به خداوند، جزء پایه و اساس شریعت اسلام است که بسیار هم بر آن تاکید شده و تاثیر عمیقی هم بر زندگی ما دارد. به نظر می رسد توکل جنبه اعتقادی دارد، اما از آنجا که رفتار انسان مومن از باورهای وی سرچشمه می گیرد، توکل به خداوند نه‏تنها دارای بعد ذهنی که دارای بعد عینی و آثار بیرونی نیز هست. مقاله حاضر، با مراجعه به آیات و روایات برای رسیدن به آثار توکل از روش اسنادی استفاده کرده است. ابتدا به بررسی مفهوم و تعریف توکل پرداخته شده و سپس آثار اجتماعی آن از جمله برقراری امنیت اجتماعی، ایجاد آرامش و امنیت روانی و تقویت اعتماد در میان اعضای جامعه بررسی شده است.

موقعیت پیش آمده برای امام علی بن موسی‏الرضا7 در مقایسه با دیگر امامان از ویژگی خاصی برخوردار است؛ زیرا در میان این خاندان بعد از امام علی ع تنها برای آن حضرت بود که شرایط ورود به دستگاه خلافت پیش آمد، همین عامل بود که هم موقعیت آن حضرت را ممتاز کرد و هم پرسش های بسیاری را سبب شد. یکی از این پرسش ها این است که آیا عامل دعوت آن حضرت به ایران، شخص مامون بود یا فضل بن سهل؟ و در هر دو صورت، آیا هدف آنها از این اقدام، خدمت به دین و تقویت فرهنگ شیعی بود، یا اقدام آنها نقشه ای مزورانه به شمار می آمد که هر یک برای رسیدن به مقاصد خود، آن را طراحی کردند و به اجرا گذاشتند؟
با توجه به فرضیه های متفاوت که در این باره وجود دارد، این پژوهش بر آن است، نخست فرضیه های موجود را مطرح و با ذکر دلایل تبیین نماید، سپس آنچه نقدپذیر است نقد کند و این احتمال را که آمدن امام رضا7 به مرو با دعوت شخص مامون بوده و وی اهداف سیاسی در سر داشته است، با ذکر دلایل محکم و قراین تاریخی اثبات نماید.

اخلاق مسئله اول و فراگیر جامعه انسانی است. سعادت انسان‏ها، محصول یک اخلاق کامل و خوب است. مهم‏ترین دغدغه پیامبران، اولیای الهی، حکیمان و فلاسفه، زیست اخلاقی انسان است. اخلاق به موازات تحول در چرخه تفکر و دستاوردهای علمی بشر، با چالش‏های تازه‏ای مواجه می‏شود. نوشتار پیش رو، حاصل یک نشست علمی است که استاد دکتر احد فرامرز قراملکی بحث اخلاقی مرتبط با مدیریت پژوهش را در جمع صمیمی دوستان پژوهشگر بنیاد پژوهش‏های اسلامی در تالار شیخ طوسی بنیاد، مطرح کرده است. تاکید نخست ایشان در این نشست، بر نقش انگاره و ذهنیتی است که نسبت به اخلاق، به ویژه اخلاق در پژوهش وجود دارد و این انگاره در واقع نو ع مواجهه ما را با مسائل اخلاقی و همچنین اثربخشی آن تعیین می‏کند. نکته بر آمده از مهم بودن مقوله اخلاق، مرجح بودن برخورد اخلاقی با بداخلاقی های اجتماعی است که در این خصوص پژوهش‏های کاربردی، می‏توانند کارگشایی کنند و برخورد قانونی را (که چه‏بسا آسیب‏پذیر باشند) به تاخیر بیندازند و جامعه از طریق اخلاق که ماندگار است، به اهداف خود برسد.