فصلنامه روش شناسی علوم انسانی
پیاپی 45 (زمستان 1384)

«رویکرد اسلامی به تعارض»، عنوان مقاله حاضر است که به بررسی دیدگاه های مختلف درباره تعارض می پردازد. در ابتدا با تحلیل و مقایسه ی واژه های تعارض، تضاد و رقابت، تعریف روشنی از آنها ارائه می دهد و سپس با بیان دو برداشت متفاوت از تعاریف تعارض و عرضه ی آنها به منابع اسلامی، به جستوجوی دیدگاه اسلامی می پردازد.
نوشته ی حاضر با استفاده از قرآن و کلمات پیشوایان دینی علیهم السلام دیدگاه اسلام را درباره ی برداشت اول، یعنی اختلاف نظر و دیدگاه، تبیین کرده و مطلوبیت آن را برای رشد و خلاقیت اثبات می نماید و در پایان با پرسش از دیدگاه اسلام درباره ی برداشت دوم تعارض و نوع مدیریت آن، پیشنهاد پژوهش جدیدی را ارائه می دهد.

پدیده ی فساد اداری امروزه به یک معضل جهانی تبدیل شده و مدیران و رهبران جوامع تلاشهای بسیاری را برای مبارزه با آن انجام می دهند. بر این اساس آشنایی با سیره ی رهبران دینی به خصوص حضرت علی(علیه السلام)در برخورد با این معضل، می تواند برای مدیران و رهبران جوامع امروزی مفید باشد.
مروری کوتاه بر سیره ی مدیریتی حضرت علی(علیه السلام) گویای این است که مبارزه با فساد به ویژه در میان کارگزاران حکومتی، یکی از اولویتهای کاری آن حضرت بوده است و ایشان ضمن تلاش جهت پیشگیری از به وجود آمدن فساد در جامعه، به شیوه های مختلفی همچون «تقویت ایمان و باورهای دینی در میان کارگزاران»، «تغییر نگرش کارگزاران نسبت به حکومت و مدیریت»، «برکناری کارگزاران فاسد»، «ایجاد نظام جامع نظارت و کنترل» با معضل اساسی فساد اداری برخورد می کردند.

در این نوشتار، «خودکنترلی» یکی از مهم ترین عوامل تاثیرگذار بر کارایی و اثربخشی سازمان ها در متون مدیریتی، شمرده شده و اهمیت و نقش کلیدی آن در مدیریت موثر سازمانی و خاستگاه این بحث در فرهنگ اسلامی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است تا با تکیه بر وحی و سنت بتوان الگویی را برای سازمان هایی که در محیطی با حاکمیت اعتقادات، باورها و ارزش های اسلامی فعالیت می کنند، ارائه کرد. الگویی که بتواند جهت دهنده ی افراد به خودکنترلی باشد و مدیران با استفاده از آن، اهداف سازمانی را محقق سازند.

در این مقاله سعی بر این است که ویژگی های رفتاری مدیران در حوزه ی ارتباطات، با رویکرد دینی در دو سطح ارتباطات مدیر با افراد زیر مجموعه و ارتباطات افراد زیر مجموعه با هم، تدوین و ارائه گردد. به همین منظور، بعد از بیان مفهوم ارتباطات، دو شخصیت بزرگ قرآنی، (حضرت ابراهیم(علیه السلام) و حضرت محمد(صلی الله علیه وآله))، به عنوان الگوهای دینی معرفی و شیوه های ارتباطی آنان بررسی شده است. سپس به تبیین رویکرد دینی در ارتباطات سازمانی پرداخته شده و در دو حوزه ی ارتباطات مدیر با افراد زیر مجموعه و ارتباطات افراد زیرمجموعه با هم، ویژگی ها و عواملی استخراج شده که ما را به رویکرد دینی در این دو حوزه رهنمون می شوند.
ویژگی های مدیران در حوزه ی اول، یعنی ارتباطات مدیر با افراد زیرمجموعه، شامل رفق و مدارا، فرو نشاندن خشم و غضب و پرهیز از برخورد آمرانه; و عوامل مهم در مدل دینی ارتباطات افراد زیرمجموعه در برگیرنده ی مواردی هم چون روابط محبت آمیز، امر به معروف و نهی از منکر، روحیه ی همکاری و همیاری و سبقت در خیرات است.

معنا کاوی رفتار کارکنان، مجموعه ای از مطالعات رفتار سازمانی است که فراتر از روش شناسی تحصل گرایی که بین شناسنده و مورد شناسایی تفکیک قایل بود، دعوت به هم دلی با کارکنان در فهم بهتری از رفتارهای آنان می کند. اکنون با مدد دست آوردهای هرمنوتیک روشی می توان به لایه های زیرین تری از سطح ظاهری رفتارها رفت و با درک بسترهای فرهنگی و ارزشی آن رفتارها، تفسیری نزدیک تر به متن ارائه داد. فهم معنای رفتار کارکنان مسلمان تنها از طریق درک مستمر بستر فرهنگی بروز آن رفتارها امکان پذیر است و پیشوایان دینی، خصوصا امام علی(علیه السلام)، نقش اساسی و مهمی را در شکل گیری آن فرهنگ ایفا کرده اند. این مقاله تاملی روش شناختی در درک معنای رفتار کارکنان مسلمان دارد.

طبیعت انسان دارای دو ساحت متمایز و مرتبط یعنی شناخت و رفتار است. انسان موجودی است که ابتدا می شناسد و سپس اقدام می کند و هر چه شناخت او بهتر باشد، کردار او از خطا در امان تر است. مفهوم کار در فرهنگ اسلام دارای نگرش متمایزی از دیگر فرهنگ هاست به گونه ای که پیروان این مکتب کار را یک وظیفه می دانند که منافع دنیوی و اخروی آنان را تامین می کند.
تعهد کاری نوعی تمایل عاطفی مثبت نسبت به رعایت حقوق دیگران در قالب قواعد اخلاقی پذیرفته شده در کار است. دست یابی به تعهد کاری در کارکنان، ارزش افزوده ای است که سازمان را تعالی می بخشد و منابع انسانی را در روال معقول و هدفمند به پیش می برد. تعهد دارای سه بعد هنجاری، عاطفی و مستمر است که شناخت آنها در ترویج تعهد نقش بسزایی دارد.
تعهد کاری در سازمان نشانه های فراوانی دارد که شناخت و تبیین آن برای کارکنان موجب شکل گیری ساحت شناختی کارکنان است. برخی از این نشانه ها عبارت اند: اصل انجام گرفتن کار، مفید بودن کار، سرعت عمل در کار، محکم کاری، و گشاده رویی در کار. تقویت این نمودها توسط مدیران، موجب تقویت تعهد کاری در سازمان می گردد.

قرون متمادی است که از ظهور اسلام می گذرد و گرچه سیطره ی حکومت ها و فعالیت های اسلامی بسیار گسترده و پایدار بوده است، لکن هنوز الگوهای علمی و عملی متناسب با فرهنگ اسلامی برای اداره ی سازمان ها وجود ندارد. اندیشمندان اسلامی به مفاهیم مدیریتی دست یافته اند، اما راهی طولانی در پیش است تا بتوان از چنین مفاهیمی به نظریه ها و الگوهای مدیریت اسلامی رسید. متن حاضر ضمن پرداختن به پیشینه ی مدیریت در غرب و شرق، به استخراج پایه های مدیریت اسلامی می پردازد و دو گزینه را ارائه می کند. علاوه بر این کتاب مدیریت اسلامی از انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه را در قالب ساختار و محتوا مورد نقد و بررسی قرار می دهد. سپس در یک جمع بندی نهایی ضرورت هم یاری استادان برجسته ی حوزه و دانشگاه را یادآور می شود تا راه برای تدوین اثری در زمینه ی فلسفه ی مدیریت اسلامی و اثر دیگری در زمینه ی مبانی، اصول و الگوهای مدیریت اسلامی هموار گردد.