فصلنامه روش شناسی علوم انسانی
پیاپی 49 (زمستان 1385)

در مقاله حاضر، پس از اشاره کوتاهی به اهمیت مطالعات آینده اندیشانه و چگونگی انجام این مطالعات و میزان اعتبار نتایج آنها، به این پرسش پرداخته می شود که راز اهمیت علوم انسانی در مقایسه با علوم دیگر در چیست؟ بر مبنای پاسخی که برای این پرسش اساسی ارایه گردیده، برخی آموزه ها در خصوص زمینه سازی برای ایجاد صورت مطلوبی از علوم انسانی پیشنهاد شده است.

برای نشان دادن نحوه شکل گیری روش های پژوهش در علوم انسانی و هم چنین موقعیت این علوم در عصر حاضر و جایگاه واقع گرایی انتقادی به عنوان رویکردی نوین در گستره اندیشه بشری در این زمینه، در این مقاله مروری داریم، بر تحولات تاریخی مبانی نظری روش های پژوهش که منجر به شکل گیری روش های موجود در علوم طبیعی و اجتماعی شده است. این مرور، اولا، تداوم مسایل را نشان می دهد، ثانیا، اندیشمندان دیگری را که با این مسایل دست و پنجه نرم کرده اند و ثالثا، زمینه و بستر ظهور واقع گرایی انتقادی، به عنوان رویکردی جدید در علوم طبیعی و اجتماعی را نشان می دهد.

موضوع این مقاله پاسخ گویی به این سوال اساسی است که چرا جامعه روان شناسی و تعلیم و تربیت ایران به اندیشه های نو در روش شناسی تحقیق نیاز دارد.
برای پاسخ به این سوال، نویسنده از برخی نتایج پژوهش خود در مورد بررسی «روش شناسی پژوهش در روان شناسی و علوم تربیتی در ایران»، با هدف آزمون چندین فرضیه از جمله این که «متون و منابعی که در کلاس های درسی دانشگاهی روش تحقیق در روان شناسی و علوم تربیتی مورد استفاده قرار می گیرند، عموما بر بنیادهای نظری فلسفه تحصلی و پساتحصلی استوارند» و «جامعه روان شناسی و تعلیم و تربیت ایران به این مساله توجه جدی ندارد که دانش روان شناسی و علوم تربیتی نیازمند نگرشی نو به مبانی فلسفه علم و بهره گیری کافی از روش های کیفی و ترکیبی و نوآوری در روش شناسی پژوهشی است» و... بهره گرفته و به نتایجی رسیده که خلاصه آن در این مقاله مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

از دیرباز اندیشمندان انباشت معرفت علمی را یکی از خصایص مهم علوم دانسته و معتقد بوده اند که ما با تکیه به یافته های علمی دیگران تلاش می کنیم تا بر حل مسایل نظری و عملی خود فایق آییم. از دیرباز مشاهده شده که هریک از پژوهشگران براساس دانسته ها و تجربیات خود و دیگران سعی نموده تا در عرصه خاصی از علم به تحقیق پرداخته و نتایج کار خود را به طرق مختلف به اطلاع دیگرانی که در موضوعی خاص دست به تحقیق زده و به نتایج مشابه و گاه به نتایج کاملا مخالف با یکدیگر رسیده اند، برساند. آنچه در این میان بسیار مهم می باشد، این است که چگونه از ورای این همگونی ها یا ناهمگونی های یافته های علمی، با استفاده از روش های علمی معتبر، به نتایج و یافته های مشترک دست یابیم. روش فرا - تحلیل، به دلیل یاری رسانیدن به پژوهشگران برای ترکیب نتایج تحقیق در یک چارچوب کمی فراهم گردیده است. این مقاله سعی در شناسایی روش فوق و رویه هایی که منجر به ترکیب نتایج از تحقیقات گوناگون می گردد، دارد.

پژوهشگران علوم انسانی برای بازنگری پیشینه موضوعهای پژوهشی وکشف روابط جدید در میان تعداد زیادی از پژوهش هایی که قبلا انجام شده، از روشی به نام فراتحلیل استفاده می کنند. گلاس واژه فراتحلیل را به معنی تحلیل آماری نتایج پژوهشها با هدف ترکیب یافته ها برای اولین بار به کار برد.
شواهد حاکی از آن است که اینک فراتحلیل، روش پذیرفته شده ای است، وکاربرد آن در علوم انسانی رو به فزونی می باشد. با توجه به اینکه تعداد پژوهشهای انجام شده در زمینه علوم انسانی قابل توجه می باشد ضروریست که با انجام پژوهش های فراتحلیل زمینه کاربست دقیق و علمی یافته ها را در جامعه فراهم آورد. در این مقاله سعی شده است تعریف، کاربرد، و مراحل انجام پژوهش فراتحلیل هم چنین، مفهوم اندازه اثر، رویکردهای مهم فراتحلیل، چگونگی تدوین یک گزارش فراتحلیل و ارزشیابی آن به زبان ساده بیان گردد.

این پژوهش به روش شناسی و روش های تحقیق ویلیام جیمز در روان شناسی دین بر اساس کتاب انواع تجربه دینی می پردازد. روش شناسی وی عمدتا در چارچوب های روش تجربی، روش پراگماتیستی، پدیدارشناسی و داوری معنوی قرار دارد که در مجموع، قابل ارجاع به روش پراگماتیستی و پدیدارشناسی است. روش های تحقیق ویلیام جیمز بیش تر در چارچوب پژوهش های کیفی قرار دارد که از شیوه های درون نگری، موردپژوهی، مطالعه زنجیره ای، مطالعه مقایسه ای و اسناد فردی بهره می برد. در پایان نیز ملاحظات مبنایی و روش شناختی خواهیم داشت.

فرهنگ سازمانی از مهم ترین عناصر سازمانی است که بعد معنایی را شکل می دهد. رفتار انسانی در سازمان در پرتو چنین عنصری تفسیر و شناخته می گردد، فرهنگ سازمانی، خود تحت پارادایم های روش شناختی متعددی تجزیه و تحلیل گردیده است، از پارادایم کارکردی ساختی گرفته تا پدیدار شناسی و هرمنوتیکی که به دنبال فهم معنایی و تاریخی از آن است. این مقاله سعی کرده تا در ابتدا تاثیر روش شناسی هرمنوتیک را در دانش سازمانی نشان دهد، آنگاه با نگاه تاریخی به موضوع فرهنگ سازمانی از دریچه روش های مذکور و با تاکید بر روش های معنا کاوانه و تفسیری به تجزیه و تحلیل آن بپردازد.