فصلنامه روش شناسی علوم انسانی
پیاپی 50 (بهار 1386)

این نوشتار با مفروض داشتن امکان و ضرورت تولید علم دینی به روش اجتهادی، درپی تبیین و تحلیل چیستی روش اجتهادی است. به گمان ما روش اجتهادی تنها روش کامیاب و موجه در تولید علوم انسانی اسلامی است. کوشیدیم تا اجتهاد را از جهت روش شناختی، تحقیق و کاوش کنیم و ارزش معرفت شناختی فراورده های حاصل از روش اجتهادی را مورد سنجش قرار دهیم.

علوم انسانی و اجتماعی در عصر حاضر در معرض بحران های بنیادینی قرار گرفته اند، میل رسیدن به روش و نظریه واحد در علوم انسانی و اجتماعی فروکش کرده و رویکردهای پساساختارگرا برای یافتن و بهره جستن از روش های جدید تحقیق غلبه یافته است. این رویکرد جدید با پیشنهاد روش شناسی های متعدد و متنوع، نوعی آشفتگی روش شناختی را به همراه آورده و با طرح ایده مواجهه با موضوع شناخت از طریق سنت های فرهنگی و زبانی، باب هر گونه رویارویی مستقیم با جهان را بسته و تمام دانش انسان را گرانبار از نظریه و ارزش معرفی کرده است.
در این مقاله پس از شرح مختصر رویکرد ساختارگرایی، انتقادهای وارد بر آن بیان شده است. همچنین ضمن تشریح رویکرد پسا ساختارگرایی و بیان وجوه شباهت و تفاوت آن با ساختارگرایی، جایگاه روش در این رویکرد مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

استفاده از موردکاوی؛ به عنوان یکی از استراتژی های تحقیق در مطالعات علوم اجتماعی، به ویژه در تحقیقات با مقیاس کوچک، به سرعت در حال اشاعه یافتن است. هدف موردکاوی برقراری پل ارتباطی بین مطالعات کتابخانه ای از یک سو، و اطلاعات زندگی واقعی از سوی دیگر می باشد، تا اصول و نظریه های علمی در پشت دیوارهای دانشگاه باقی نمانند.
مورد یا قضیه، روایت مکتوبی از پژوهشی است که قبلا وجود داشته و موقعیتی نیست که به صورت تصنعی ایجاد شده باشد. علاوه بر آن، مشابهتی نیز با تحقیق تجربی ندارد که متغیرها دستکاری می شوند تا تاثیر یک عنصر خاص را اندازه گیری کنند. مطالعه موردی یک بررسی عمیق و چند وجهی است که با استفاده از روش های تحقیق کیفی بر روی یک پدیده اجتماعی، صورت می گیرد.
در این مقاله تلاش گردیده تا روش، تاریخچه، تعاریف، ویژگی ها، انواع، مزایا و معایب رویکرد موردکاوی و کاربردهای آن به عنوان یک استراتژی تحقیق از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار گیرد و سپس موردکاوی به عنوان روشی اثربخش برای آموزش علمی معرفی شده و ساختار قضیه اثربخش، اعتبار و روایی مطالعه موردی به همراه فرایند اجرای تحقیقات از طریق مطالعه موردی تشریح گردد.

در دهه های اخیر، برخی از پارادایم های پژوهش در علوم انسانی ارایه شده است که آنها را می توان در کنار و یا به جای روش های سنتی پژوهش مورد استفاده قرار داد. هرمنوتیک یکی از این جریان های فکری در قرون جدید است. این نظریه علوم انسانی را به طور خاص دربرمی گیرد. محقق تلاش می کند، با توجه به ماهیت خاص پدیده های انسانی عمل کند، و در جست وجوی اهدافی همچون بازیابی قوانین جهان شمول نباشد. متمایز کردن روش پژوهش علوم انسانی از علوم طبیعی، مخالفت با ساده سازی و تقلیل گرایی پدیده های اجتماعی و انسانی، دوری از ورطه آمارگرایی در علوم انسانی، توجه به تمامیت و کلیت انسان، تاکید بر نقش دلایل در رفتار انسان به جای جست و جوی علل و استفاده از روش درون نگری از نکات مثبت این شیوه تفکر است.

پژوهش، فعالیتی نظام دار و علمی پیرامون یک موضوع همراه با بررسی جوانب مختلف آن است. بنا به تعریف دیگر، پژوهش، فرایند تولید دانش است. پژوهش گر با ابزارها و روش های گوناگون اطلاعات را فراهم و سپس آنها را پردازش و تحلیل می کند. یکی از موانع اساسی موفقیت پژوهش گر به خصوص در زمان انتخاب بحث و تقدیم طرح های پژوهشی, ناکامی در گزینش اطلاعات و فقدان آگاهی لازم نسبت به شیوه های روشمند تحقیق است. امروزه سطح برخی از گزارش های پژوهشی به خصوص در دوره های کارشناسی ارشد و دکتری در دنیا و حتی کشور ما به اندازه ای بالا و مهم است که بعد از دفاع، تبدیل به یک اثر علمی شده و یک کتاب و چند مقاله از آن استخراج می شود. بنابراین، بازنگری و بازکاوی برخی چالش ها و ارایه برخی راهکارها برای پژوهش های مختلف در رشته ها و گرایش های علوم انسانی می تواند سودمند باشد که در این مقاله با توجه به تجربه تدریس در این ماده درسی و رشته های مختلف علوم انسانی، احساس می شود، مدخلی بر این مهم ارایه شده است.

روانکاوی یکی از جریان های مهم فکری قرن بیستم محسوب می شود که از سوی زیگموند فروید، پایه گذاری شد. فروید، برخی مفاهیم بسیار مهم (برای مثال مفهوم ضمیر ناخودآگاه و یا نقش امیال سرکوب شده در شخصیت فرد) را وارد روان شناسی پس از خود کرد؛ هدف از این نوشتار، آشنایی با پاره ای از مباحث فلسفی و الهیاتی طرح شده در باب روانکاوی است. در ابتدا، آراء کارل پوپر (19941902)، فیلسوف بریتانیایی طرفدار فلسفه تحلیلی، مورد بررسی قرار می گیرد. پس از آن دیدگاه ژاک لاکان (19811901)، فیلسوف فرانسوی متعلق به سنت فلسفی اروپای قاره ای و یکی از فیلسوفان نزدیک به جریان فلسفی پست مدرنیسم که روانکاوی را وارد فلسفه کرد، را مورد بررسی قرار داده و در پایان نظر پل تیلیش (19651886)، فیلسوف آلمانی و الهیدان پروتستان مذهب که عقاید او در الهیات جدید بسیار مورد توجه اند و او هم توجه خاصی به اگزیستانسیالیسم و روانکاوی در آرای الهیاتی خویش دارد، مورد مداقه قرار خواهد گرفت.